Thursday, June 22, 2006

गोल्डन ऍंगल (Golden Angle)

पावसाळ्यात गोल्डन ऍंगल हे फुलपाखरू आपल्याला सहज दिसू शकते. याचा आकार मध्यम म्हणजे दिड ते दोन इंच एवढा असतो. यांचा रंग प्रामुख्याने गडद तपकीरी असून त्यावर पिवळ्या किंवा सोनेरी रंगाची नक्षी असते. त्याचप्रमाणे चारही पंखावर अर्धपारदर्शक ठिपके असतात. यांचे शरीर जाडसर आणि केसाळ असते. या फुलपाखराच्या पावसाळ्यात आणि उन्हाळ्यात वेगवेगळ्या रंगसंगती आढळतात. यांना ड्राय सिझन फॉर्म आणि वेट सिझन फॉर्म असे म्हणतात. यामुळे वेगवेगळ्या दोन हंगामात ही फुलपाखरे एवढी वेगळी दिसतात की ती भिन्न जातीची आहेत असेच पटकन वाटते. उन्हाळ्याच्या वेळेला ती एकदम पिवळी / सोनेरी समान, एकसारख्या रंगाची असतात आणि त्यावरील ठीपकेपण कमी असतात.

या फुलपाखराचा उडण्याचा वेग सुसाट असतो. ही एकदम झेप घेऊन झटक्यात उडतात आणि क्षणार्धात जवळच्या झाडाच्या पानाच्या टोकावर विसावतात. ही फुलपाखरे साधारण जमीनीलगत ऊडतात आणि या जातीचे नर स्वजातीच्या किंवा इतर जातीच्या फुलपाखरांचा कायम पाठलाग करताना आढळतात. बसताना नर आपले पुढचे पाय दोन्ही बाजूला फाकवून बसतो आणि त्याबाजूला त्याचे विशिष्ट वास ग्रहण करणारे केसासारखे दिसणारे खवले असतात. यामुळे एकंदर या फुलपाखराला दाढी आहे की काय असा भास होतो. ह्या जातीची फुलपाखरे पानगळीच्या जंगलांमध्ये जिथे सूर्यप्रकाश जास्त आहे तिथे आढळतात. मलबार फ्लॅट, फल्वस फ्लॅट ही फुलपाखरे साधारणत: या गोल्डन ऍंगलसारखीच दिसतात.

हे गोल्डन ऍंगल फुलपाखरू "हेस्पेरीडी" वर्गात किंवा सर्वसामान्य भाषेत "स्कीपर" या वर्गात येते. आजपर्यंत ३५०० या जातीची फुलपाखरे जगभरात नोंदली गेली आहेत, तर भारतात ३२० जातीम्ची नोंद झालेली आहे. ही फुलपाखरे आकाराने लहान किंवा मध्यम असतात आणि त्यांचे रंग सहसा काळपट, तपकीरी असून त्यांवर अर्धपारदर्शक ठिपक्याम्ची नक्षी असते. पंख त्रिकोणी असून, शरीर जाडसर आणि केसाळ खवल्यांनी झाकलेले असते. ही अतिशय चपळ आणि जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. यांची सोंड त्यांच्या शरीराच्या मानाने जरा जास्तच लांब असते आणि याच कारणामुळे ही फुलपाखरे लांब किंवा घंटेच्या आकाराच्या फुलांवर जास्त प्रमाणात आढळतात.

Wednesday, June 21, 2006

ग्रे पँन्सी (Grey Pansy)

पांढरट, राखाडी रंगाचे हे फुलपाखरू आणि त्यांवर बारीक गोळ्यांची नक्षी हे याचे रंगविशेष. पंखावर काळ्या, तपकिरी वळणदार रेषा आणि त्यामध्ये काळे, पिवळे, तपकिरी उठावदार ठिपके यामुळे हे फुलपाखरू चटकन ओळखता आणि लक्षात ठेवता येते. पँन्सी ह्या समुहातल्या सर्व फुलपाखरांच्या पंखांवर ही गोळ्यागोळयांची नक्षी असते. आपल्याकडे ६ जातीची पँन्सी दिसतात. ती म्हणजे ग्रे पँन्सी, लेमन पँन्सी, चॉकोलेट पँन्सी, पिकॉक पँन्सी, ब्लू पँन्सी आणि यलो पँन्सी. बऱ्याचवेळेला ही फुलपाखरे पंख पसरवून बसतात आणि त्यामुळे ती सहज ओळखता येतात. मात्र ह्यांचे पावसाळ्यात / उन्हाळ्यात रंग कमी अधीक गडद आणि वेगळे असतात. त्याचप्रमाणे यांच्या पंखांखालचे रंग अतिशय वेगळे असतात, यामुळे जर ही पँन्सी फुलपाखरे पंख मिटून बसलेली असतील तर सहज गल्लत व्हायची संभावना असते.

पुर्ण भारतभर आणि सर्व हंगामात हे फुलपाखरू आपल्याला दिसू शकते. मात्र पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतरच्या महिन्यांमधे ही आपल्याला मोठया संख्येने दिसतात. मोकळ्या मैदानात, गवताळ कुरणांमधे, पायवाटांवर, नदी नाल्यांच्या बाजूला ही जास्त आढळतात. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ही जास्त उडताना दिसतात आणि एखाद्या फांदीच्या टोकावर बसून आजूबाजूला टेहेळणी करतात. बऱ्याच वेळेला इतर फुलपाखरांच्या पाठीमागे जलद उडत जाउन, त्यांचा पाठलाग करून त्यांना पळवून लावतात. घाणेरी, झेंडू, कॉसमॉस या जास्त मध असणाऱ्या फुलांवर ती आकर्षित होतात.

यांची अंडी आणि अळ्या या कोरांटी आणि इतर जातीच्या झाडांवर असतात. अंडी एकेकटी टाकली जातात आणि अळ्या ह्या काळसर रंगाच्या असून त्यांच्या अंगावर फांद्या असलेले काटे असतात. "निम्फॅलीड" जातीतील ही फुलपाखरे जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. तसेच त्यांचे रंगही आकर्षक, उठावदार आणि वेगवेगळ्या रंगसंगती असलेले असतात. यांना सर्वसाधारणपणे "ब्रश फुटेड" म्हणून संबोधले जाते कारण यांच्या पुढच्या पायांच्या आजूबाजूला काही वेळेस लांब, दाट केसासारखे खवले असतात आणि ते लांबून केसाळ ब्रशसारखे दिसतात. या जातीच्या फुलापाखरांची संख्या जगात सर्वात जास्त आहे. यांच्यामध्ये एवढी विवीधता असल्यामुळे त्यांची वर्गवारी वेगवेगळ्या उपजातींमधे केली आहे.

सिल्वरलाईन (Silverline)

कलाबूत असलेले सिल्वरलाईन.
"सिल्वरलाईन" हे फुलपाखरू जेमतेम एक इंचाच्या आसपास असते पण याचे झळझळीत आकर्षक रंग त्याला एक वेगळाच उठाव देतात. यांच्या पंखांची खालची बाजू फीकट पिवळसर रंगाची असून त्यावर भडक लालसर गडद भगव्या रंगाचे पटटे असतात. या पटटयांच्या कडांना काळी किनार असते. सर्वात आकर्षक आणि उठावदार गोष्ट म्हणजे या भगव्या पटटयांच्या मधोमध एक बारीक चंदेरी / रूपेरी कलाबूतीप्रमाणे ओळ असते. आणि म्हणूनच हे "सिल्वरलाईन". एखाद्या भरजरी शालूवर जसे छान जरीकाम केलेले असते तसेच काहीसे या फुलपाखरावरसुद्धा असते. उन्हात हे सगळे रंग चमकताना बघणे म्हणजे खरोखरच अविस्मरणीय दृश्य असते. यांचे पंख त्रिकोणी निमूळते असतात. खालच्या पंखांच्या टोकाला दोन बारीक शेपटया असतात आणि खालची शेपटी वरच्या शेपटीपेक्षा जास्त लांब असते. पंखांची वरची बाजू गडद असून त्यावर भगवे पटटे असतात. "ब्लू" जातीतील हे फुलपाखरू असल्यामुळे नरांना पंखाच्या वरच्या बाजूला निळसर झळाळी असते. यांचे पोट जाडसर असून त्याचा रंगसुद्धा फिकट पिवळसर असतो आणी त्यावर गडद काळ्या रंगाचे गोल पटटे असतात.

ही फुलपाखरे साधारणत: पावसात आणि त्यानंतरच्या काळात सहज दिसतात. हे फुलपाखरू उडताना झटके देत उडते. मात्र जेंव्हा ते फुलावर बसून मध पीत असते तेंव्हा अतिशय शांत बसते त्यामुळे त्याचे छायाचित्र घेणे सहज शक्य होते. पण जर का त्याचे लक्ष विचलीत झाले तर ते वेडीवाकडी वळणे घेत लांब उडत जाते आणि त्याचा पाठलाग करणे अशक्य असते. त्यांच्या पंखांचा वरचा रंग एवढा काही वातावरणात मिसळून जातो की ते परत सापडणे खूप कठीण असते. या फुलपाखराच्या इतर आठ उपजाती भारतात सापडतात पण त्यातसुद्धा "लॉंगबॅडेड सिल्वरलाईन" आणि "शॉट सिल्वरलाईन" अधीक सहज दिसतात.

हे फुलपाखरू त्याच्या बचावासाठी "खोटे डोके" असल्याचे उत्तम तंत्र वापरते. आपण जर बारकाईने त्याच्या खालच्या पंखाच्या शेवटी बघीतले तर आपल्याला त्या तीथे त्याचे डोळे, दोन मिश्या, तोंडाचा भाग अशी नक्षी सहज दिसून येते. बसतानासुद्धा ते हा पंखाचा भाग सतत हलवत आणि एकमेकांवर घासत बसते ज्यामुळे हे फुलपाखरू आपले डोके सारखे हलवत आहे असा भास होतो. या हालचालीमुळे आणि "खोटया डोक्याच्या" आभासामुळे त्यांचे भक्षक, पक्षी आणि सरडे त्यांच्या खोर्टया डोक्यावर हल्ला करतात आणि त्यांच्या तोंडात फक्त पंखाचा काही भाग उरतो. तेवढया वेळात वेडीवाकडी वळणे घेत हे फुलपाखरू लांब आणि सुरक्षीत जाउन बसते आणि त्याच्या जीवावरचे फक्त शेपटावर निभावते.