Friday, September 22, 2006

मंकी पझल (Monkey Puzzle)

एक विचीत्र नाव असलेले पण अतिशय छान दिसणारे छोटेसे फुलपाखरू. कुसूमच्या लालभडक कोवळ्या पानांवर हे आपल्याला मार्च / एप्रीलच्या महिन्यात बसलेले आढळते. हे फुलपाखरू सहसा जमीनीच्या आसपास उडते. बऱ्याच वेळेला सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ते पानांवर पंख उघडून बसलेले आढळते.

याचा आकार इतर "ब्लू" फुलपाखरांप्रमाणेच अतिशय लहान असतो. पंखांची वरची बाजू गडद तपकीरी असते आणि वरच्या बाजूला पांढरट / पिवळट २-३ ठिपके असतात. खालच्या पंखाच्या वरच्या बाजूला पिवळसर ठिपक्यांची किनार असते आणि ३ शेपटया असतात. पंखाच्या खालच्या बाजूला मात्र असमान नक्षी असते. मूख्य रंग तपकीरी पिवळा असला तरी काळ्या पांढर्या रेषांची नक्षी त्यांवर असते.

फुलपाखरांची "ब्लू" ही जात जगात जवळपास सर्वात मोठी म्हणून मानली जाते. आज भारतातसुद्धा यांच्या ४५०हून अधीक उपजाती सापडतात. ही फुलपाखरे आकाराने छोटी असतात. सर्वसाधारणपणे यांच्या पंखांचा वरचा रंग नीळा किंवा जांभळा असतो म्हणून यांना "ब्लू" असे म्हणतात. यांच्यात नरांचे आणि माद्यांचे रंग वेगवेगळे असतात आणि नरांचे रंग अधीक गडद आणि झळाळणारे असतात. त्याचप्रमाणे हवामान आणि ऋतूंप्रमाणे यांचे रंग बदलतात किंवा कमी अधीक गडद होतात. बऱ्याच उपजातींचे नर हे कोवळ्या उन्हात आपले पंख उघडून बसलेले दिसतात. ही फुलपाखरे फुलांवर आकर्षीत होतात पण त्याच वेळेला काही उपजाती मेलेल्या प्राण्यांवर, त्यांच्या विष्ठेवर, झाडाच्या डिंकावर पण आकर्षित होतात.

ही फुलपाखरे नाजूक, चिमुकली असली तरी त्यांना पण शत्रू असतात, आणि त्यांच्यापासून बचाव करायला त्यांच्याकडे काही खास युक्त्या आहेत. पहिली युक्ती म्हणजे त्यांच्या पंखांच्या टोकाला असणार्या शेपटया. या शेपटया, त्या बाजूला असणारी ठिपक्यांची डोळ्यासारखी दिसणारी नक्षी यामुळे तो भाग एकदम डोक्यासारखा दिसतो. ही फुलपाखरेसुद्धा बसताना या शेपटया एकसारख्या हलवत रहातात यामुळे तो पंखाचा शेवटचा भाग त्याच्या डोक्यासारखा दिसतो आणि शेपटया ह्या स्पृशांसारख्या वाटतात. यामुळे भक्षक खऱ्या डोक्याकडे हल्ला न करता ह्या खोटया डोक्याकडे करतो आणि त्याच्या तोंडी फक्त पंखाचा काही भाग लागतो, आणि फुलपाखराचा जीव वाचतो.

दूसरी युक्ती म्हणजे काही उपजातींच्या अळ्या ह्या मुंग्याबरोबर रहातात. या अळ्यांच्या शरीरावर एक गोड द्राव देणारी ग्रंथी असते. हा द्राव मुंग्यांना आकर्षीत करतो, म्हणून या मुंग्या ह्या अळ्यांना संपुर्ण संरक्षण देतात आणि त्याबदल्यात त्यांना या अळ्यांकडून हा गोड द्राव मिळतो. या प्रकारच्या सहजीवनामुळे दोनही कीटकांचा आपापसात फायदा होतो.

ब्ल्यू मॉरमॉन (Blue Mormon)

आपण सर्वसाधारणपणे मानतो की फुलपाखरे ही फुलामधील रस, मध पिऊन जगतात. पण हे काही पुर्णपणे सत्य नाही. छायाचित्रातील "ब्ल्यू मॉरमॉन" हे फुलपाखरू तर मेलेल्या खेकडयाच्या शरीरातून रस ओढून पिताना दिसत आहे. हे फुलपाखरू स्वालोटेल्स या जातीत येते. या प्रकारची फुलपाखरे आकाराने मोठी, अतिशय आकर्षक रंगाची आणि पंखाच्या शेवटी शेपटीसारखे टोक असणारी असतात. आज जगात त्यांच्या जवळपास ७०० उपजाती आढळतात. "बर्डवींग" हे जगातील आकाराने सर्वात मोठे फुलपाखरु याच जातीतले, तसेच "अपोलो" हे हिमालयासारख्या अती ऊंचावर आढळणारे फुलपाखरूसुद्धा याच जातीतील आहे.

हे ब्ल्यू मॉरमॉन आकाराने बरेच मोठे असते. म्हणजे बर्डवींग नंतर भारतात याचाच दुसरा नंबर आहे. जवळपास १२ ते १५ सें.मी. एवढा पंखांचा विस्तार यांचा आहे. मुख्य काळा रंग असला तरी वरचे पंख आणि खालचे पंख यांच्या वरच्या बाजूवर आकाशी निळ्या रंगाची झळाळी असते. तर पंखाच्या खालच्या बाजूला तसाच रंग असतो. पंखाच्या सुरवतीला गडद लाल रंगाचा ठिपका असतो. धड आणि पोट हे काळ्या रंगाचे असते. जंगलामधे, कधी कधी शहरामधे, बागांमधे सुद्धा हे आपल्याला सहज दिसू शकते. त्याचा मोठा आकार आणि उडण्याची विशीष्ट सवय यामुळे ते लगेच लक्षात येते.

जगलामधे फुलांवर किंवा त्याहीपेक्षा एखाद्या ओलसर मातीच्या भागावर ते सहज आकर्षीत होते. एकदा का मातीवर बसून ते क्षार शोषायला लागले की, ते सहसा विचलीत होत नाही. मग आपण त्यांच्या अगदी जवळ गेलो तरी त्यांना काही फरक पडत नाही. यांचा जीवनक्रम हा लिंबाच्या जातीच्या झाडांवर आणि इतर काही झाडांवर होतो. यांच्या अळ्या या सुरवातीला पानाच्या वर बसतात. पण त्यांचा आकार आणि रंग हा एखाद्या पक्ष्याच्या विष्ठेसारखा असल्यामुळे त्यांच्याकडे सरडे आणि पक्षी दुर्लक्ष करतात. नंतर मात्र अळी थोडी मोठी झाल्यावर ती जर्द हिरव्या रंगाची होते आणि पानाच्या खाली लपून बसते. नंतर थोडयाच दिवसात कोष झाडावर उलटा एका धाग्याच्या सहाय्याने लटकवला जातो आणि मग काही काळानंतर त्यातून झळाळणारे ब्ल्यू मॉरमॉन फुलपाखरू बाहेर येते.