Monday, August 21, 2006

गॉडी बॅरन (Gaudy Baron)

हे फुलपाखरू अतिशय सुंदर आणि झळाळत्या मखमली रंगांचे असते. उन्हाळ्यात कोरडया नाल्यांमधे ओल्या मातीवर आपल्याला ते सहज दिसू शकते. उडण्याचा भन्नाट वेग आणि वेडीवाकडी वळणे घेणे ही याची खासीयत. ह्याच्या नराच्या आणि मादीच्या रंगामधे थोडाफार फरक असतो आणि दोघेही आकर्षक दिसतात. यांची पिवळीधम्मक सोंडसुद्धा सहज लक्षात रहाते.

फुलपाखरांना दोन पुढचे आणि दोन मागचे पंख असतात. जेंव्हा प्रौढ फुलपाखरू कोषातून बाहेर पडते तेंव्हा त्याचे पंख ओले आणि आक्रसलेले असतात. हे फुलपाखरू कशाचा तरी आधार घेउन उलटे बसते आणि मग त्याच्या शरीरातील रक्त हे वेगाने पम्खातील रक्तवाहीन्यांमधून सर्वत्र पसरवले जाते. यामुळे पंखांना बळकटी आणि पुर्ण आकार येतो.

फुलपाखरांचे पंख हे थरांनी बनलेले असतात आणि त्याच्या खालच्या नलीकांमधून त्यांना प्राणवायूचा पुरवठा होत असतो. ह्या पंखांवर हजारो रंगीबेरंगी खवले एखाद्या घराच्या कौलासारखे बसवलेले असतात. ह्या खवल्यांचे आकार आणि प्रकार वेगवेगळे असतात. काही काही खवले तर अगदी केसांसारखेसुद्धा असतात. एखाद्या पक्ष्याला जशी त्याची पंखावरची पिसे उपयोगी ठरतात त्याचप्रमाणे फुलपाखराला याचे हे खवले उपयोगी ठरतात.

काही जातीच्या फुलपाखराच्या पंखांवर "वासाच्या" ग्रंथी असलेले खवले असतात. यामधून विशीष्ट प्रकारचा गंध सोडला जातो जेणेकरून त्याच जातीच्या नर माद्या एकमेकांकडे आकर्षीत होतात. काही फुलपाखरांची नक्षी ही आपल्या साध्या मानवी डोळ्यांना दिसू शकत नाही, अतिनील प्रकाशासारखी त्याची ठेवण असते जी फक्त दूसऱ्या फुलपाखरांनाच दिसू शकते. या फुलपाखरांचे रंग हे एकाच वेळेला वेगवेगळे कामे करू शकतात. नैसर्गीक समरूपता, धोक्याचा इशारा, मादीला आकर्षीत करणे, ऊष्णता साठवणे अशी बरीच कामे हे पंख करतात.

हे रंग लवकांमुळे किंवा विशीष्ट रचनेमुळे अथवा दोघांच्या एकत्रीकरणामुळे बनलेले असतात. या लवकांच्या वेगवेगळ्या प्रकारांमुळे वेगेवेगळे रंग येतात. दुसरा रंगांचा प्रकार ंहणजे रचनेपासून बनलेले रंग. हे रंग म्हणजे प्रत्यक्ष रंग नसून ते फुलपाखरांच्या पंखावरील खवल्यांच्या विशीष्ट रचनेमुळे आलेले असतात. ही रचना प्रकाश परवर्तीत करून रंग दर्शवते. मात्र याकरता प्रकाश कोणत्या कोनातून परवर्तीत होतोय ह्यावर रंग अवलंबून असतो. पावसाळ्यात रस्त्यांवर गाडीचे पेट्रोल पडलेले असते, त्यावर जर पाउस पडला तर ते सप्तरंगी चमकते तसेच हे रंग प्रकाश पडला की एकदम झळाळून उठतात.

यामफ्लाय (Yamfly)

पावसाळा म्हणजे कीटक, फुलपाखरे, पतंग बघण्याचा सर्वात उत्तं काळ. नवीन कोवळी पाने, फुले ह्यांची लयलूट असल्यामुळे या कीटकांना मोठ्या प्रंआणावर खाणे त्यांच्याकरता आणि त्यांच्या पिल्लांकरता उपलब्ध असते. ऍटलास पतंगासारखा जगातला सर्वात मोठा पतंगसुद्धा आपल्याला याच काळात आपल्या जंगलामधे सापडू शकतो. ग्रास डेमन, कॉमन रेड आय, यामफ्लाय यासारखी फुलपाखरे याच काळात आपल्याला दिसू शकतात.

यामफ्लाय हे छोटे पण अतिशय आकर्षक आणि उठावदार असे फुलपाखरू आहे. याच्या पंखाची वरची बाजू लालसर भगवी असते आणि वरच्या पंखाच्या टोकाला काळा रंग असतो. पंखाची खालची बाजू पिवळसर भगवी असते आणि त्यांवर अंगभूत नक्षी असते. पंखाच्या शेवटी लांब शेपट्या असतात. यांच्या टोकाला पांढरा रंग असतो आणि त्या शेवटी वळलेल्या असतात. वाऱ्याच्या झुळकीबरोबर त्यांची हालचाल होत असते आणि याच कारणाकरता त्यांचे भक्षक सहज फसून डोके समजून शेपटीवर हल्ला चढवतात. यांची उडण्याची पद्धत संथ, हळू आणि जमीनीलगत असते. जंगलातील रस्त्याच्या आसपासच्या कमी उंचीच्या झाडाझूडपांवर ही एकेकटी उडताना दिसतात. यांच्या अळ्या फिकट हिरव्या रंगाच्या आणि त्यांच्या अन्नझाडाच्या कोवळ्या पानासारख्या दिसतात. यामचे कोवळे कोंब आणि स्माईलेक्सच्या वेलीवर या अळ्या वाढतात. या अळ्यांना एका विशिष्ट्य लाल, मोठ्या मुंग्यांकडून संरक्षण मिळते.

मुंग्या ह्या खऱ्यातर फुलपाखरांच्या अळ्यांच्या प्रमूख शत्रू. पण ह्या "लायसँनीड" किंवा "ब्लु" वर्गाच्या फुलपाखरांच्या अळ्यांचे खास प्रकारचे सहजीवन बऱ्याच जातीच्या मुंग्यांबरोबर असते. ह्या सहजीवनामध्ये बरेच वेगवेगळे प्रकार आहेत. काही जातीमध्ये अळ्यांकडून मुंग्याना एक मधासारखा गोड द्राव मिळतो आणि त्याबद्द्ल मुंग्या त्यांचे संरक्षण करतात. तर काही जातींअध्ये ह्या अळ्या चक्क त्या मुंग्यांच्या पिल्लांचा अन्न म्हणून वापर करतात. जेंव्हा ह्या अळ्यांचा आकार वाढत जातो तेंव्हा त्यांच्या ग्रंथीमधून गोड द्राव स्त्रवण्याचे प्रमाण वाढत जाते. त्याचबरोबर त्यांना मुंग्यांकडून मिळणारे लक्ष आणि संरक्षण पण वाढत जाते.