पीकॉक पॅन्सी (Peacock Pansy)

हे पीकॉक पॅन्सी भारतात सहज आणि सर्वत्र सापडणारे एक अतिशय सुंदर फुलपाखरू निंफॅलीड जातीतील आहे. ही फुलपाखरे भडक आणि ऊजळ भगव्या रंगाची असतात. ही जलद उडणारी फुलपाखरे जशी फुलांवर मधाकरता आकर्षीत होतात त्याचप्रमाणे अतिपक फळे, झाडांचा गोंद, प्राण्याचे मल, मुत्र ह्यावर पण आकर्षीत होतात. ह्या पीकॉक पॅन्सी प्रमाणेच आपल्याकडे इतर पाच जातीची पॅन्सी फुलपाखरे आढळतात. ती म्हणजे ब्लू पॅन्सी, यलो पॅन्सी, ग्रे पॅन्सी, लेमन पॅन्सी आणि चॉकलेट पॅन्सी. हे पीकॉक पॅन्सी आणि बॅरोनेट जातीचे फुलपाखरू बरेचसे सारखे दिसतात.

ह्या फुलपाखराच्या वरच्या आणि खालच्या पंखांवर मोरपीशी डोळ्यांची नक्षी असते. ह्या शीतरक्ताच्या कीटकांना उडण्याकरता प्रचंड उर्जा लागते. ही उर्जा त्यांना सूर्यकीरणांपासून मिळते आणि याकरता बऱ्याच वेळा फुलपाखरे उन्हात आपले चारही पंख पसरून बसलेली आढळतात. अशाप्रकारे उन्हात बसल्यामुळे त्यांना त्या सूर्यकीरणांपासून २५ / ३० सेल्सी. एवढी उष्णता मिळते आणि त्यांचे उडण्याचे स्नायू सहज कार्यरत होतात. जेंव्हा ही पीकॉक पॅन्सी उन्हात पंख पसरवून बसलेली असतात तेंव्हा त्यांच्या पंखांवर असलेल्या डोळ्यांची नक्षी ही एखादा मोठा प्राणी अथवा पक्षीच डोळे वटारून बघतो आहे अशी दिसते. यामुळे भक्षक पक्षी त्यांच्यावर हल्ला करायचे सोडून त्यांना घाबरून लांब पळतात. या जातीचे नर हे त्या जातीचा दूसरा नर अथवा इतर कुठले फुलपाखरू त्याच्या आसपास आले तर त्याच्या पाठीमागे लागून त्याला पळवून लावते. घाणेरी, झेंडू या सारख्या बागेतील फुलांवर हे फुलपाखरू सहज आकर्षीत होते.

जेंव्हा नैसर्गीक समरूपता निसर्गात उपयोगी ठरत नाही तेंव्हा या कीटकांना इतर काही बचावाचे पवित्रे घ्यायला लागतात जेणेकरून त्यांचा जीव वाचू शकतो. फुलपाखरे आणि काही जातीचे पतंग या कामात एकदम तरबेज आहेत. बऱ्याच जातीची फुलपाखरे ही बाहेरून अगदी तंतोतंत सुकलेल्या पानासारखी दिसतात पण आतून त्यांना झळाळणारे रंग असतात. मोक्याच्या वेळी ते भक्षकाला हे आतले भडक रंग एखाद्या कॅमेराच्या फ्लॅशसारखे चमकवून दाखवतात आणि तेथून पळ काढतात, भक्षक मात्र तोच रंग डोक्यात ठेवून शोधत रहातात. काही वेळेला या पीकॉक पॅन्सी सारख्या फुलपाखरांना भडक आणि बटबटीत डोळ्यांची नक्षी असते. त्यामुळे एखादा घुबडासारखा मोठा पक्षी आपलआकडे डोळे वटारून बघतो आहे असे वाटून भक्षक हल्ला करायचे सोडून पळ काढतो.

चेस्टनट बॉब (Chestnut Bob)

हे अतिशय चिमुकले पण आकर्षक फुलपाखरू "हेस्पेरीडी" वर्गात किंवा सर्वसामान्य भाषेत "स्कीपर" या वर्गात येते. याचा पंखाविस्तार जेमतेम २.५ ते ३ सें.मी. एवढा असतो. याच्या पंखांचा रंग गडद तपकीरी असून त्यावर पिवळट, भगव्या रंगाची (चेस्टनट) पखरण असते. याखेरीज खालच्या पंखाच्या बाहेरच्या भागावर बरोबर मध्यभागी चंदेरी ठिपका असतो आणि त्या ठिपक्याच्या कडा तपकीरी / काळ्या रंगाच्या असतात. वरच्या पंखाच्या बाहेरच्या बाजूला असेच पांढरे ठिपके असतात. पंखाच्य वरच्या भागावर पण पांढऱ्या ठिपक्यांची नक्षी असते पण हे फुलपाखरू सहसा पंख उघडून बसत नसल्यामुळे ते आपल्याला सहज दिसत नाहीत. स्कीपर जातीतील हे फुलपाखरू असल्यामुळे अर्थातच याचे डोळे शरीराच्या मानानी मोठे आणि बटबटीत असतात.

भारतात तसे हे फुलपाखरू सर्वत्र दिसते आणि त्यांचा वावर सर्व प्रकारच्या जंगलांमध्ये असतो. जंगलामधील मोकळ्या पायवाटांवर किंवा घनदाट झाडीमध्ये हे फुलपाखरू आपल्याला दिसू शकते. या फुलपाखराची उडण्याची पद्धत संथ असते आणि ते सहसा जमिनीलगत उडत असते. मात्र कधी कधी ते एकदम झटका देउन उडते आणि त्यामुळे ते क्षणार्धात कुठे नाहीसे होते ते कळत नाही. त्याचा रंगसुद्धा उठावदार नसल्यामुळे ते पटकन शोधून सापडत नाही. पण परत परत एकाच विशीष्ट जागेवर यायची या फुलपाखराची सवय असल्यामुळे आपण जर का थोडे थांबलो तर आपल्याला त्याचे छायाचित्रण सहज करता येते.

या फुलपखराचे मुख्य अन्न हे फुलातील मध असल्यामुळे बऱ्याच वेळेला ती आपल्याला फुलांवर पण दिसतात. यांची सोंड जरा जास्तच लांब असल्यामुळे अगदी घंटेच्या आकाराच्या फुलांतील मधसुद्धा त्यांना सहज पिता येतो. हे फुलपाखरू बसताना शेवटच्या दोन पायांच्या जोडीवर बसते आणि पहिल्या पायांची जोडी धडाच्या बाजूला अशी काही दुमडून ठेवते की लांबून ती पायांची जोडी दिसतच नाही. यामुळे या फुलपाखराला चारच पाय आहेत की काय ? असा भास होत रहातो. या फुलपाखराची मादी गवताच्या पात्यावर आपले अंडे घालते. या अंडयाचा रंग लाल असतो आणि आकार घुमटासारखा असतो. हिरव्या रंगाची अळी पानाच्या कडा दुमडून त्याचा छोटा कप्पा करून त्यात रहाते. कोष सुद्धा असाच पानाच्या कप्प्याच्या आत दडलेला असतो. त्याचा रंग गडद तपकीरी असून त्यावर पांढऱ्या पावडरचा थर असतो.

टेल्ड जे (Tailed Jay)

आपल्याकडे शहरांमध्ये, बागांमध्ये अगदी जंगलांमधेसुद्धा हे आकर्षक फुलपाखरू सहज दिसते. अतिशय सुंदर, मनमोहक हिरव्या रंगाचे हे फुलपाखरू झपाटयाने, जलद उडत आरपार निघून जाते. याच्या पंखांचा आकार लांब आणि निमुळता असल्यामुळे ते जास्त वेगाने उडू शकतात. जंगालात ते उंच झाडांवर प्रचंड वेगाने सरळ उडत असतात. ही फुलपाखरे बागांमध्येपण फुलांना भेट देतात पण त्यांचे जलद उडणे मात्र सुरूच असते. फुलांतील मध पिताना त्यांच्या पंखांची जोरात फडफड सुरूच असते. शांत चित्ताने ते मध पिताना, फुलावर / फांदीवर बसले आहे असे कधीच आढळत नाही. घाणेरी, मुसांडा, एक्जोरा अशी जास्त मध असलेली फुले त्यांच्या जास्त आवडीची आहेत.

"स्वालोटेल" जातीतील हे फुलपाखरू असल्याने साहजीकच याच्या खालच्या पंखाच्या शेवटी निमुळती शेपटी असते. पंखाची वरची बाजू संपुर्ण काळी असून त्यावर उठावदार गडद हिरव्या रंगाचे मोठे मोठे ठिपके असतात. जणुकाही काळी, हिरवी जाळीच असल्याचा आभास होतो. पंखाची खालची बाजू मात्र थोडीफार फिकट रंगाची असते आणि त्यावर अधीक रंग असतात. लाल, गुलाबी, जांभळा, पांढरा, हिरवा आणि काळा हे रंग प्रामुख्याने दिसतात. अर्थातच हे फुलपाखरू अतिशय जलद उडत असल्याने आणि शांत न बसल्यामुळे हे खालचे रंग क्वचीतच दिसतात. याच्या स्पृशा लांब आणि टोकाकडे गोलाकार असतात. डोळे काळे आणि साधारणत: बटबटीत असतात. हे फुलपाखरू जरी सर्व भारतभर दिसत असले तरी सदाहरित आणि दाट जंगलांमध्ये यांचा वावर जास्त असतो. त्याचप्रमाणे संपुर्ण वर्षभर जरी हे फुलपाखरू दिसत असले तरी पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतरच्या महिन्यात ती आपल्याला जास्त मोठया प्रमाणावर दिसतात.

बऱ्याच वेळेला या जातीचे नर दुसऱ्या नरांचा किंवा इतर फुलपाखरांचा जलद पाठलाग करताना दिसतात. या फुलपाखराची मादी बागेतल्या, रस्त्याकडेच्या उंच अशोकाच्या पानांवर अंडी घालते. ही अंडी वाटोळी आणि हिरवट, पिवळ्या रंगाची असतात. अळी जर्द, गडद हिरव्या रंगाची असते. ल्हान असताना अळी झाडाची कोवळी पाने खाण्यासाठी जास्त पसंद करते. सहसा ही अळी पानाच्या वर बसलेली आढळते. ह्या फुलपाखराचा कोषसुद्धा हिरव्या रंगाचा असतो. मात्र ही अळी परोपजीवी माश्यांचे लक्ष्य बऱ्याचवेळेला ठरते. फुलपाखराच्या कोषातून फुलपाखरू बाहेर यायच्या ऐवजी ह्या माश्याच बाहेर येताना जास्त आढळतात.

कॉमन लेपर्ड (Common Leopard)

आपल्या जंगलातून निसर्ग फेरी करताना जर हे "कॉमन लेपर्ड" फुलपाखरू दिसले आणि आपण ओरडलो की "तो बघ लेपर्ड उडतोय !" आजूबाजूचे बरेचसे नवखे लोक दचकतात आणि अचंब्याने आपल्याकडे बघायला लागतात. काही बिबळ्या वाघ नसून फुलपाखरातील "कॉमन लेपर्ड" असतो. बऱ्याचशा फुलपाख्ररांना लेपर्ड, टायगर, क्रो अशी पक्ष्यांची, प्राण्यांची नावे दिली गेली आहेत. या फुलपाखराला असे नाव देण्याचे कारण म्हणजे त्याचे रंग. या फुलपाखराच्या समोर खरोखरच लेपर्ड उडत असतो पण तो पंखांवरील रंग उठावदार पिवळा / भगवा असून त्यावर बिबळ्याप्रमाणेच काळे ठिपके असतात. नुकतेच जर कोषातून फुलपाखरू बाहेर पडले असेल तर त्यावर निळी / जांभळी चमकदार छटा असते, मात्र कालांतराने ही झळाळी नष्ट होते.

हे फुलपाखरू भारतात सहज आढळते आणि पानगळीच्या जंगलांमध्ये यांचा वावर प्रमुख्याने असतो. आपल्याला ती अगदी वर्षभर जरी दिसत असली तरी उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्याच्या सुरवातीला त्यांची संख्या जास्त असते. उन्हाळ्यात ती आपल्याला जंगलातील सुक्या, कोरडया ओढयांच्या पात्रात "चिखल पान" करताना आढळतात आणि पावसाळ्यात "लिया"च्या झुडपाच्या बहरावर शेकडोंनी झेपावलेली दिसतात. ही फुलपाखरे साधारणत: जमिनीलगत आणि कमी ऊंचीवरून उडतात. उडण्याची त्यांची पद्धत संथ असते आणि आपल्या पंखांची ते कमीतकमी उघडझाप करतात. उन चढल्यावर त्यांची लगबग जोरात सुरू होते आणि बऱ्याच वेळेला ते एखाद्या झाडाच्या फांदीच्या टोकावर बसून टेहेळणी करतात. आजूबाजूनी जाणाऱ्या दुसऱ्या जातीच्या फुलपाखरावर किंवा त्यांच्याच जातीच्या नरावर ते झपाटयाने चाल करून जातात आणि यावेळी मात्र त्यांचा उडण्याचा वेग प्रचंड असतो.

फुलपाखराची मादी काटेरी, निष्पर्ण झाडावर अंडी घालते पण तिचा अंदाज एवढा बरोबर असतो की जेवढया वेळात अंडयातून अळ्या बाहेर येतात तेवढया वेळात झाड नवीन पालवीने भरून गेलेले असते. अळी काटेरी असून पानामागून पान फस्त करत करत ती नवीन नवीन फांदीवर फिरत रहाते. जर यांचा कोष हिरव्या पानावर /यांचा मिलनाचा काळ वर्षभर असला तरी यांच्या माद्या सर्वात जास्त अंडी उन्हाळ्याच्या शेवटी घालतात. या फांदीवर झाला तर जर्द हिरवा असतो आणि जर का तो वाळक्या फांदीवर झाला तर तो पिवळ्सर पांढरा असतो. त्यावर आकर्षक लाल, चंदेरी ठिपकेसुद्धा असतात. या फुलपाखराची अंडयापासून ते प्रौढ फुलपाखरापर्यंत वाढ अतिशय झपाटयाने होते. जेमतेम २१ दिवसाच्या काळात हे फुलपाखरू त्याच्या जिवनातील पहिल्या ३ अवस्था सहज पार करते.

वॉटर स्नो फ्लॅट (Water Snow Flat)

हे फुलपाखरू सदाहरित आणि निमसदाहरित जंगलांमध्ये जास्त आढळते. पानगळीच्या जंगलामध्ये यांचा वावर जरा अभावानेच आढळतो. साधारणत: हे फुलपाखरू मध्यम आकारचे म्हणजे अंदाजे ३ ते ४ सें.मी. एवढे असते. याचे वरचे पंख गडद काळसर तपकीरी असतात आणि त्यावर अर्धपारदर्शक ठिपके असतात. खालचे दोन पंखही तशाच रंगाचे असतात पण त्याचा ३/४ खालचा भाग हा अगदी पांढरा शुभ्र असतो. ह्या पांढऱ्या भागाच्या कडेवर गडद काळे ठिपके असतात जे त्या शुभ्र पांढऱ्या रंगावर अतिशय उठून दिसतात. या फुलपाखराची नर आणि मादी ही सारखीच दिसते. हे फुलपाखरू "स्किपर" या वर्गातले आहे आणि त्यामुळेच हे फुलपाखरू बसताना कायम आपले पंख उघडून बसते. ह्या फुलपाखराने बसताना पंख मिटून बसले आहे असे कधीच घडत नाही म्हणूनच ह्यांना इंग्रजीमधे "स्प्रेड विंग्ज स्किपर" असे म्हणतात.

हे फुलपाखरू अतिशय जलद आणि सरळ उडते. मात्र उडताना मधे मधे एकदम झटके देउन दिशा बदलते. जलद गतीने उडताना यांचा काळसर रंग दिसून न येता फक्त पांढरा रंगच दिसतो आणि एक पांढऱ्या रंगाची फीत झपाट्याने इकडे तिकडे उडताना दिसते. झपाट्याने उडता उडता क्षणार्धात ते पानाच्या टोकावर बसते आणि तेथुनच आजुबाजुच्या भागाची टेहेळणी करते. त्याबाजुने जाणाऱ्या प्रत्येक फुलपाखराचा ते झपाट्याने पाठलाग करून त्याला पळवून लावते. दिवस जर बऱ्यापैकी वर आला असेल तर मात्र ते पानाच्या टोकावर शांतपणे बसून विश्रांतीसुद्धा घेताना दिसते. काही वेळा तर ते चपळाईने पानाच्या खाली जाउन आपले पंख उघडून बसते आणि मग त्याला शोधणे बरेच कठिण काम असते. फुलांतील मध त्यांना फारसा प्रिय नसला तरी काही विशीष्ट्य जातीच्या फुलांना मात्र ते आवर्जुन भेट देतात आणि परत परत त्या फुलांवर येताना आढळतात. या फुलांबरोबरच ते पक्ष्यांची विष्ठा आणि क्वचीतप्रसंगी "चिखलपान" करताना सुद्धा आढळतात. ही फुलपाखरे जरी वर्षभर दिसत असली तरी त्यांचे प्रमाण पावसाळ्याच्या महिन्यानंतर जास्त असते.

या फुलपाखरासारख्याच दिसणाऱ्या आणि त्याच प्रकारच्या अधिवासात रहाणाऱ्या दुसऱ्या दोन जाती आहेत. कॉमन स्नो फ्लॅट आणि सफुज्ड स्नो फ्लॅट ही साधारण याच आकाराची आणि रंगाची फुलपाखरे आहेत मात्र त्यांच्या खालच्या पंखांवरचा पांढरा रंग कमी प्रमाणात आणि कमी भागात पसरलेला असतो. ही सर्व फुलपाखरे जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. त्यांचे त्रिकोणी आणि लांब पंख या करता खास वापरले जातात. यांचे शरीर केसाळ, दाट खवल्यांनी आच्छादलेले असते.