Thursday, December 21, 2006

पीकॉक पॅन्सी (Peacock Pansy)

हे पीकॉक पॅन्सी भारतात सहज आणि सर्वत्र सापडणारे एक अतिशय सुंदर फुलपाखरू निंफॅलीड जातीतील आहे. ही फुलपाखरे भडक आणि ऊजळ भगव्या रंगाची असतात. ही जलद उडणारी फुलपाखरे जशी फुलांवर मधाकरता आकर्षीत होतात त्याचप्रमाणे अतिपक फळे, झाडांचा गोंद, प्राण्याचे मल, मुत्र ह्यावर पण आकर्षीत होतात. ह्या पीकॉक पॅन्सी प्रमाणेच आपल्याकडे इतर पाच जातीची पॅन्सी फुलपाखरे आढळतात. ती म्हणजे ब्लू पॅन्सी, यलो पॅन्सी, ग्रे पॅन्सी, लेमन पॅन्सी आणि चॉकलेट पॅन्सी. हे पीकॉक पॅन्सी आणि बॅरोनेट जातीचे फुलपाखरू बरेचसे सारखे दिसतात.

ह्या फुलपाखराच्या वरच्या आणि खालच्या पंखांवर मोरपीशी डोळ्यांची नक्षी असते. ह्या शीतरक्ताच्या कीटकांना उडण्याकरता प्रचंड उर्जा लागते. ही उर्जा त्यांना सूर्यकीरणांपासून मिळते आणि याकरता बऱ्याच वेळा फुलपाखरे उन्हात आपले चारही पंख पसरून बसलेली आढळतात. अशाप्रकारे उन्हात बसल्यामुळे त्यांना त्या सूर्यकीरणांपासून २५ / ३० सेल्सी. एवढी उष्णता मिळते आणि त्यांचे उडण्याचे स्नायू सहज कार्यरत होतात. जेंव्हा ही पीकॉक पॅन्सी उन्हात पंख पसरवून बसलेली असतात तेंव्हा त्यांच्या पंखांवर असलेल्या डोळ्यांची नक्षी ही एखादा मोठा प्राणी अथवा पक्षीच डोळे वटारून बघतो आहे अशी दिसते. यामुळे भक्षक पक्षी त्यांच्यावर हल्ला करायचे सोडून त्यांना घाबरून लांब पळतात. या जातीचे नर हे त्या जातीचा दूसरा नर अथवा इतर कुठले फुलपाखरू त्याच्या आसपास आले तर त्याच्या पाठीमागे लागून त्याला पळवून लावते. घाणेरी, झेंडू या सारख्या बागेतील फुलांवर हे फुलपाखरू सहज आकर्षीत होते.

जेंव्हा नैसर्गीक समरूपता निसर्गात उपयोगी ठरत नाही तेंव्हा या कीटकांना इतर काही बचावाचे पवित्रे घ्यायला लागतात जेणेकरून त्यांचा जीव वाचू शकतो. फुलपाखरे आणि काही जातीचे पतंग या कामात एकदम तरबेज आहेत. बऱ्याच जातीची फुलपाखरे ही बाहेरून अगदी तंतोतंत सुकलेल्या पानासारखी दिसतात पण आतून त्यांना झळाळणारे रंग असतात. मोक्याच्या वेळी ते भक्षकाला हे आतले भडक रंग एखाद्या कॅमेराच्या फ्लॅशसारखे चमकवून दाखवतात आणि तेथून पळ काढतात, भक्षक मात्र तोच रंग डोक्यात ठेवून शोधत रहातात. काही वेळेला या पीकॉक पॅन्सी सारख्या फुलपाखरांना भडक आणि बटबटीत डोळ्यांची नक्षी असते. त्यामुळे एखादा घुबडासारखा मोठा पक्षी आपलआकडे डोळे वटारून बघतो आहे असे वाटून भक्षक हल्ला करायचे सोडून पळ काढतो.

चेस्टनट बॉब (Chestnut Bob)

हे अतिशय चिमुकले पण आकर्षक फुलपाखरू "हेस्पेरीडी" वर्गात किंवा सर्वसामान्य भाषेत "स्कीपर" या वर्गात येते. याचा पंखाविस्तार जेमतेम २.५ ते ३ सें.मी. एवढा असतो. याच्या पंखांचा रंग गडद तपकीरी असून त्यावर पिवळट, भगव्या रंगाची (चेस्टनट) पखरण असते. याखेरीज खालच्या पंखाच्या बाहेरच्या भागावर बरोबर मध्यभागी चंदेरी ठिपका असतो आणि त्या ठिपक्याच्या कडा तपकीरी / काळ्या रंगाच्या असतात. वरच्या पंखाच्या बाहेरच्या बाजूला असेच पांढरे ठिपके असतात. पंखाच्य वरच्या भागावर पण पांढऱ्या ठिपक्यांची नक्षी असते पण हे फुलपाखरू सहसा पंख उघडून बसत नसल्यामुळे ते आपल्याला सहज दिसत नाहीत. स्कीपर जातीतील हे फुलपाखरू असल्यामुळे अर्थातच याचे डोळे शरीराच्या मानानी मोठे आणि बटबटीत असतात.

भारतात तसे हे फुलपाखरू सर्वत्र दिसते आणि त्यांचा वावर सर्व प्रकारच्या जंगलांमध्ये असतो. जंगलामधील मोकळ्या पायवाटांवर किंवा घनदाट झाडीमध्ये हे फुलपाखरू आपल्याला दिसू शकते. या फुलपाखराची उडण्याची पद्धत संथ असते आणि ते सहसा जमिनीलगत उडत असते. मात्र कधी कधी ते एकदम झटका देउन उडते आणि त्यामुळे ते क्षणार्धात कुठे नाहीसे होते ते कळत नाही. त्याचा रंगसुद्धा उठावदार नसल्यामुळे ते पटकन शोधून सापडत नाही. पण परत परत एकाच विशीष्ट जागेवर यायची या फुलपाखराची सवय असल्यामुळे आपण जर का थोडे थांबलो तर आपल्याला त्याचे छायाचित्रण सहज करता येते.

या फुलपखराचे मुख्य अन्न हे फुलातील मध असल्यामुळे बऱ्याच वेळेला ती आपल्याला फुलांवर पण दिसतात. यांची सोंड जरा जास्तच लांब असल्यामुळे अगदी घंटेच्या आकाराच्या फुलांतील मधसुद्धा त्यांना सहज पिता येतो. हे फुलपाखरू बसताना शेवटच्या दोन पायांच्या जोडीवर बसते आणि पहिल्या पायांची जोडी धडाच्या बाजूला अशी काही दुमडून ठेवते की लांबून ती पायांची जोडी दिसतच नाही. यामुळे या फुलपाखराला चारच पाय आहेत की काय ? असा भास होत रहातो. या फुलपाखराची मादी गवताच्या पात्यावर आपले अंडे घालते. या अंडयाचा रंग लाल असतो आणि आकार घुमटासारखा असतो. हिरव्या रंगाची अळी पानाच्या कडा दुमडून त्याचा छोटा कप्पा करून त्यात रहाते. कोष सुद्धा असाच पानाच्या कप्प्याच्या आत दडलेला असतो. त्याचा रंग गडद तपकीरी असून त्यावर पांढऱ्या पावडरचा थर असतो.

टेल्ड जे (Tailed Jay)

आपल्याकडे शहरांमध्ये, बागांमध्ये अगदी जंगलांमधेसुद्धा हे आकर्षक फुलपाखरू सहज दिसते. अतिशय सुंदर, मनमोहक हिरव्या रंगाचे हे फुलपाखरू झपाटयाने, जलद उडत आरपार निघून जाते. याच्या पंखांचा आकार लांब आणि निमुळता असल्यामुळे ते जास्त वेगाने उडू शकतात. जंगालात ते उंच झाडांवर प्रचंड वेगाने सरळ उडत असतात. ही फुलपाखरे बागांमध्येपण फुलांना भेट देतात पण त्यांचे जलद उडणे मात्र सुरूच असते. फुलांतील मध पिताना त्यांच्या पंखांची जोरात फडफड सुरूच असते. शांत चित्ताने ते मध पिताना, फुलावर / फांदीवर बसले आहे असे कधीच आढळत नाही. घाणेरी, मुसांडा, एक्जोरा अशी जास्त मध असलेली फुले त्यांच्या जास्त आवडीची आहेत.

"स्वालोटेल" जातीतील हे फुलपाखरू असल्याने साहजीकच याच्या खालच्या पंखाच्या शेवटी निमुळती शेपटी असते. पंखाची वरची बाजू संपुर्ण काळी असून त्यावर उठावदार गडद हिरव्या रंगाचे मोठे मोठे ठिपके असतात. जणुकाही काळी, हिरवी जाळीच असल्याचा आभास होतो. पंखाची खालची बाजू मात्र थोडीफार फिकट रंगाची असते आणि त्यावर अधीक रंग असतात. लाल, गुलाबी, जांभळा, पांढरा, हिरवा आणि काळा हे रंग प्रामुख्याने दिसतात. अर्थातच हे फुलपाखरू अतिशय जलद उडत असल्याने आणि शांत न बसल्यामुळे हे खालचे रंग क्वचीतच दिसतात. याच्या स्पृशा लांब आणि टोकाकडे गोलाकार असतात. डोळे काळे आणि साधारणत: बटबटीत असतात. हे फुलपाखरू जरी सर्व भारतभर दिसत असले तरी सदाहरित आणि दाट जंगलांमध्ये यांचा वावर जास्त असतो. त्याचप्रमाणे संपुर्ण वर्षभर जरी हे फुलपाखरू दिसत असले तरी पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतरच्या महिन्यात ती आपल्याला जास्त मोठया प्रमाणावर दिसतात.

बऱ्याच वेळेला या जातीचे नर दुसऱ्या नरांचा किंवा इतर फुलपाखरांचा जलद पाठलाग करताना दिसतात. या फुलपाखराची मादी बागेतल्या, रस्त्याकडेच्या उंच अशोकाच्या पानांवर अंडी घालते. ही अंडी वाटोळी आणि हिरवट, पिवळ्या रंगाची असतात. अळी जर्द, गडद हिरव्या रंगाची असते. ल्हान असताना अळी झाडाची कोवळी पाने खाण्यासाठी जास्त पसंद करते. सहसा ही अळी पानाच्या वर बसलेली आढळते. ह्या फुलपाखराचा कोषसुद्धा हिरव्या रंगाचा असतो. मात्र ही अळी परोपजीवी माश्यांचे लक्ष्य बऱ्याचवेळेला ठरते. फुलपाखराच्या कोषातून फुलपाखरू बाहेर यायच्या ऐवजी ह्या माश्याच बाहेर येताना जास्त आढळतात.

कॉमन लेपर्ड (Common Leopard)

आपल्या जंगलातून निसर्ग फेरी करताना जर हे "कॉमन लेपर्ड" फुलपाखरू दिसले आणि आपण ओरडलो की "तो बघ लेपर्ड उडतोय !" आजूबाजूचे बरेचसे नवखे लोक दचकतात आणि अचंब्याने आपल्याकडे बघायला लागतात. काही बिबळ्या वाघ नसून फुलपाखरातील "कॉमन लेपर्ड" असतो. बऱ्याचशा फुलपाख्ररांना लेपर्ड, टायगर, क्रो अशी पक्ष्यांची, प्राण्यांची नावे दिली गेली आहेत. या फुलपाखराला असे नाव देण्याचे कारण म्हणजे त्याचे रंग. या फुलपाखराच्या समोर खरोखरच लेपर्ड उडत असतो पण तो पंखांवरील रंग उठावदार पिवळा / भगवा असून त्यावर बिबळ्याप्रमाणेच काळे ठिपके असतात. नुकतेच जर कोषातून फुलपाखरू बाहेर पडले असेल तर त्यावर निळी / जांभळी चमकदार छटा असते, मात्र कालांतराने ही झळाळी नष्ट होते.

हे फुलपाखरू भारतात सहज आढळते आणि पानगळीच्या जंगलांमध्ये यांचा वावर प्रमुख्याने असतो. आपल्याला ती अगदी वर्षभर जरी दिसत असली तरी उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्याच्या सुरवातीला त्यांची संख्या जास्त असते. उन्हाळ्यात ती आपल्याला जंगलातील सुक्या, कोरडया ओढयांच्या पात्रात "चिखल पान" करताना आढळतात आणि पावसाळ्यात "लिया"च्या झुडपाच्या बहरावर शेकडोंनी झेपावलेली दिसतात. ही फुलपाखरे साधारणत: जमिनीलगत आणि कमी ऊंचीवरून उडतात. उडण्याची त्यांची पद्धत संथ असते आणि आपल्या पंखांची ते कमीतकमी उघडझाप करतात. उन चढल्यावर त्यांची लगबग जोरात सुरू होते आणि बऱ्याच वेळेला ते एखाद्या झाडाच्या फांदीच्या टोकावर बसून टेहेळणी करतात. आजूबाजूनी जाणाऱ्या दुसऱ्या जातीच्या फुलपाखरावर किंवा त्यांच्याच जातीच्या नरावर ते झपाटयाने चाल करून जातात आणि यावेळी मात्र त्यांचा उडण्याचा वेग प्रचंड असतो.

फुलपाखराची मादी काटेरी, निष्पर्ण झाडावर अंडी घालते पण तिचा अंदाज एवढा बरोबर असतो की जेवढया वेळात अंडयातून अळ्या बाहेर येतात तेवढया वेळात झाड नवीन पालवीने भरून गेलेले असते. अळी काटेरी असून पानामागून पान फस्त करत करत ती नवीन नवीन फांदीवर फिरत रहाते. जर यांचा कोष हिरव्या पानावर /यांचा मिलनाचा काळ वर्षभर असला तरी यांच्या माद्या सर्वात जास्त अंडी उन्हाळ्याच्या शेवटी घालतात. या फांदीवर झाला तर जर्द हिरवा असतो आणि जर का तो वाळक्या फांदीवर झाला तर तो पिवळ्सर पांढरा असतो. त्यावर आकर्षक लाल, चंदेरी ठिपकेसुद्धा असतात. या फुलपाखराची अंडयापासून ते प्रौढ फुलपाखरापर्यंत वाढ अतिशय झपाटयाने होते. जेमतेम २१ दिवसाच्या काळात हे फुलपाखरू त्याच्या जिवनातील पहिल्या ३ अवस्था सहज पार करते.

वॉटर स्नो फ्लॅट (Water Snow Flat)

हे फुलपाखरू सदाहरित आणि निमसदाहरित जंगलांमध्ये जास्त आढळते. पानगळीच्या जंगलामध्ये यांचा वावर जरा अभावानेच आढळतो. साधारणत: हे फुलपाखरू मध्यम आकारचे म्हणजे अंदाजे ३ ते ४ सें.मी. एवढे असते. याचे वरचे पंख गडद काळसर तपकीरी असतात आणि त्यावर अर्धपारदर्शक ठिपके असतात. खालचे दोन पंखही तशाच रंगाचे असतात पण त्याचा ३/४ खालचा भाग हा अगदी पांढरा शुभ्र असतो. ह्या पांढऱ्या भागाच्या कडेवर गडद काळे ठिपके असतात जे त्या शुभ्र पांढऱ्या रंगावर अतिशय उठून दिसतात. या फुलपाखराची नर आणि मादी ही सारखीच दिसते. हे फुलपाखरू "स्किपर" या वर्गातले आहे आणि त्यामुळेच हे फुलपाखरू बसताना कायम आपले पंख उघडून बसते. ह्या फुलपाखराने बसताना पंख मिटून बसले आहे असे कधीच घडत नाही म्हणूनच ह्यांना इंग्रजीमधे "स्प्रेड विंग्ज स्किपर" असे म्हणतात.

हे फुलपाखरू अतिशय जलद आणि सरळ उडते. मात्र उडताना मधे मधे एकदम झटके देउन दिशा बदलते. जलद गतीने उडताना यांचा काळसर रंग दिसून न येता फक्त पांढरा रंगच दिसतो आणि एक पांढऱ्या रंगाची फीत झपाट्याने इकडे तिकडे उडताना दिसते. झपाट्याने उडता उडता क्षणार्धात ते पानाच्या टोकावर बसते आणि तेथुनच आजुबाजुच्या भागाची टेहेळणी करते. त्याबाजुने जाणाऱ्या प्रत्येक फुलपाखराचा ते झपाट्याने पाठलाग करून त्याला पळवून लावते. दिवस जर बऱ्यापैकी वर आला असेल तर मात्र ते पानाच्या टोकावर शांतपणे बसून विश्रांतीसुद्धा घेताना दिसते. काही वेळा तर ते चपळाईने पानाच्या खाली जाउन आपले पंख उघडून बसते आणि मग त्याला शोधणे बरेच कठिण काम असते. फुलांतील मध त्यांना फारसा प्रिय नसला तरी काही विशीष्ट्य जातीच्या फुलांना मात्र ते आवर्जुन भेट देतात आणि परत परत त्या फुलांवर येताना आढळतात. या फुलांबरोबरच ते पक्ष्यांची विष्ठा आणि क्वचीतप्रसंगी "चिखलपान" करताना सुद्धा आढळतात. ही फुलपाखरे जरी वर्षभर दिसत असली तरी त्यांचे प्रमाण पावसाळ्याच्या महिन्यानंतर जास्त असते.

या फुलपाखरासारख्याच दिसणाऱ्या आणि त्याच प्रकारच्या अधिवासात रहाणाऱ्या दुसऱ्या दोन जाती आहेत. कॉमन स्नो फ्लॅट आणि सफुज्ड स्नो फ्लॅट ही साधारण याच आकाराची आणि रंगाची फुलपाखरे आहेत मात्र त्यांच्या खालच्या पंखांवरचा पांढरा रंग कमी प्रमाणात आणि कमी भागात पसरलेला असतो. ही सर्व फुलपाखरे जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. त्यांचे त्रिकोणी आणि लांब पंख या करता खास वापरले जातात. यांचे शरीर केसाळ, दाट खवल्यांनी आच्छादलेले असते.

Monday, November 06, 2006

रेड पियरो (Red Pierrot)

हे "रेड पियरो" जातीचे अतिशय सुंदर आणि आकर्षक फुलपाखरू आहे. याच्या पंखांचा वरचा रंग गडद काळा, जांभळी झाक असणारा असतो. खालच्या पंखांची कडा झळाळत्या भगव्या रंगाची असते आणि त्यांच्या टोकाला तपकीरी रंगाच्या दोन बारीक, नाजूक शेपटया असतात. पंखांचा खालचा रंग पांढरा शुभ्र असतो आणि त्यावर काळे ठिपके असतात. वरच्या पंखाची बाहेरची कडा काळी असून त्यावर पांढरे ठिपके असतात. खालच्या पंखाच्या या काळ्या किनारीच्या आत भगव्या रंगाची जाड किनार असते आणि त्यावर पांढर्या रंगाच्या ठिपक्यांची एक रांग असते. येऊरच्या किंवा आपल्या आसपासच्या जंगलांमधे हे फुलपाखरू फार कमी दिसते. मात्र ज्या ठिकाणी त्यांचे अन्नझाड (पानफूटी) आहे त्याच्या आसपास, शहरामध्ये, बागांमध्ये ही फुलपाखरे मुबलक प्रमाणात दिसतात. हीवाळ्याच्या सुरवातीस ही फुलपाखरे आपल्याला जास्त आढळतात. आपल्या बागेत जर पानफूटीची रोपटी असतील तर आपण यांचा संपूर्ण जीवनक्रम सहज अभ्यासू शकतो.

हे फुलपाखरू अतिशय संथ गतीने उडत असते. हळूहळू पंख फडफडवत ते जमीनीच्या खालच्या पातळीवर आणि अन्नझाडाच्या आसपास उडत असते. हे छोटया छोटया गिरक्या घेत थोडयाच वेळात जवळच्या फांदीवर स्थीरावते, आणि पंखांचा भाग उंचावून आपल्या शेपटया हलवत बसते. यामुळे या शेपटया त्यांच्या मिश्या असल्याचा भास आपल्याला आणि भक्षकांनासुद्धा होतो. त्यामुळे त्या भक्षकाने जरी हल्ला केला तरी त्याच्या तोंडी पंखाचा शेवटचा भाग येतो आणि "जीवावरचे" शेपटीवर निभावते. या फुलपाखरांना फुलांतील मध खूप आवडतो आणि म्हणूनच ती आपल्याला फुलांच्या अवतीभोवती, बागांमध्ये आढळतात.

या फुलपाखराची मादी एका वेळेला एकच अंडे पानाच्या टोकावर टाकते. मात्र एकाच झाडावर ती वेगवेगळ्या पानांवर बरीच अंडी घालते. अंडयातून बाहेर येऊन लगेचच छोटी अळी पानाच्या आत शिरते. आता ती तीचा सगळा वेळ या पानाच्या दोन आवरणामध्येच घलवणार असते. या पानाच्या दोन पातळ पापुद्र्यामधला मांसल गर ती खाण्याकरता वापरते. ही अळी प्रचंड खादाड असते आणि काही काळातच आतला सगळा गर संपून त्याजागी तीची काळ्या रंगाची विष्ठा साठून रहाते. कोष मात्र पानाच्या बाहेरच्या बाजूला पानावर किंवा पानाखाली केली जातो. साधारणत: आठवडयाच्या काळात कोषातून प्रौढ फुलपाखरू बाहेर येऊन त्याचा पुढचा जीवनक्रम सूरु ठेवते.

Thursday, October 26, 2006

व्हाईट ऑरेंज टीप (White Orange Tip)

"व्हाईट ऑरेंज टीप" आकर्षक, सुंदर आणि उठावदार रंगांचे फुलपाखरू आपल्या आजूबाजूला अगदी सहज दिसते. साधारणत: मध्यम आकारचे हे फुलपाखरू आपण एकदा बघितले की नंतर नक्कीच विसरणार नाही याची खात्री पक्की. यांचा रंग वरून स्वच्छ पांढरा असून वरच्या पंखाच्या कडा टोकाला काळ्या आणि त्याखाली गडद भगवा रंग असतो. त्यामुळे एकंदर उडताना हे फुलपाखरू झळाळत्या पांढऱ्या रंगावर भगवी टोके असलेले दिसते. या जातीच्या मादीला त्या भगव्या रंगाच्या आत काही काळे ठिपके असतात. पंखांची खालची बाजू उठावदार पिवळ्या रंगाची असते आणि खालच्या पंखावर त्याठिकाणी काळे, तपकीरी ठिपके असतात.

हे फुलपाखरू भारतात सर्वत्र आढळते आणि त्यांचा वावर गवताळ प्रदेशात आणि पानझडीच्या जंगलात डोंगराच्या पायथ्याशी असतो. ही फुलपाखरे जलद उडतात आणि जमीनीलगतच्या झाडाझुडपांमधे बसताना / उडताना दिसतात. ही फुलपाखरे जरी कायम वर्षभर दिसत असली तरी पावसाळ्यानंतर यांची संख्या जास्त असते. उन्हाळ्यात या जातींचे नर कोरडया नाल्यातील थोडया ओल्या जमीनीवर ग्रास यलो, इमीग्रंट, स्वोर्डटेल या फुलपाखरांबरोबर "चिखलपान" करताना आढळतात. ह्या फुलापाखरांना सुर्यप्रकाश आवडत असल्यामुळे, सकाळच्या कोवळ्या उन्हात, जमीनीच्या आसपास ही फुलपाखरे आपल्याला उडताना दिसू शकतात. बऱ्याच वेळेला यांचे नर उन्हात आपले पंख उघडून "बास्कींग" करताना आढळतात. मात्र यांच्या माद्या जराशा लाजाळूच असतात आणि सहसा उडताना दिसत नाहीत पण त्यांच्या अन्नझाडाच्या आजूबाजूला त्यांचे वास्तव्य असते.

"कपारीस" जातीच्या झाडांवर यांची अंडी आणि अळ्या वाढतात. अंडी समूहाने घातली जातात. अळी साधारणत: ३/४ दिवसानंतर अंडयातून बाहेर येते. ही अळी हिरव्या रंगाची असून तीच्या बाजूला दोन बारीक, समांतर लाल रेषा असतात. ह्या अळ्या पानाखाली दडून रहातात आणि त्यांना कोवळी पाने आणि कोंब खायला आवडतात. कोष हा हिरव्या किंवा पिवळसर, तपकिरी रंगाचा असून आजूबाजूच्या वातावरणात सहज मिसळून जातो. "पायरीडी" या समुहातील फुलापाखरांना "व्हाईट्स" या सर्वसाधारण नावानेच ओळखले जाते कारण ह्या वर्गातीक बहूसंख्य फुलपाखरे ही पांढऱ्या/ पिवळ्या रंगाची असतात. ह्या जातीची फुलपाखरे अगदी सहज आणि शहरातही कायम बघायला मिळू शकतात. आपल्याकडे व्हाईट ऑरेंज टीप बरोबरच, ग्रेट ऑरेंज टीप, यलो ऑरेंज टीप आणि क्रीमजन टीप ही फुलपाखरेसुद्धा दिसतात.

ग्रेट ऑरेंज टीप (Great Orange Tip)

या फुलपाखराचे नाव आहे ग्रेट ऑरेंज टीप आणि जवळपास संपूर्ण भारतभर आपल्याला ते दिसू शकते. शहरातल्या बागांमधील फुलझाडांवर ज्यामधे खूप मध असतो, अशा ठिकाणीसुद्धा आपल्याला हे फुलपाखरू बघायला मिळते. हे फुलपाखरू अतिशय जलद उडते, तसेच उडतानासुद्धा उंचावरून उडत असते. त्यामुळे याचे निरीक्षण करणे किंवा छायाचित्रण करणे खूपच अवघड असते. या फुलपाख्रराचे रंग खूप उठावदार आणि आकर्षक असतात. पण हे फुलपाखरू सहसा पंख उघडून बसत नाही त्यामुळे त्याचे हे छान रंग फक्त आपल्याला उडताना दिसतात.

हे फुलपाखरू जर फुलांतील मध पीत असेल अथवा कोवळ्या उन्हात उन खात बसलेले असेल तरच याचे छायाचित्र मिळू शकते. सहसा हे फुलपाखरू एकाच ठिकाणी, एकाच प्रकार्च्या फुलांना वारंवार भेटी देते. त्यामुळे या झाडाच्या आसपास दबा धरून बसले तर याचे चांगले छायाचित्र मिळू शकते मात्र तुमच्या जराशा हालचालीनेसुद्धा ते लांब उडून परत काही त्या झाडाकडे फिरकत नाही.

हे फुलपाखरू या जातीच्या फुलपाखरांंअध्ये आकाराने सर्वात मोठे आहे. तसेच सर्वात जलद आणि जास्त उडणाऱ्या फुलपाखरांपैकी सुद्धा एक आहे. या फुलपाखराच्या वरच्या बाजूने पंख पांढरेशुभ्र असतात आणि वरच्या पंखांची टोके ही गडद भगव्या रंगाची असतात. हे भगव्या आणि पांढर्या रंगाचे मिश्रण लांबून उडताना अतिशय ऊठावदार दिसते. या त्याच्या रंगामूळेच त्याचे नाव "ग्रेट ऑरेंज टीप" पडले आहे आणि यामूळेच ते चटकन ऒळखता येते. पंखाच्या खालची बाजू मात्र एकदम वाळक्या आणि सुक्या पानासारखी दिसते. सुकलेल्या पानावर जसे डाग, शीरा असतात तशीच नक्षी यावर असते. त्यामुळे लांबून सहसा हे फुलपाखरू बसलेले आहे हे लक्षात येत नाही. आपल्या भक्षकांपासून स्वत:चे संरक्षण करण्याची याची हुकमी पद्धत आहे.

या फुलपाखराची मादी उडता उडता पानाच्या टोकावर किंवा फांदीवर अंडे टाकते. या फांदीवर नवीन आलेले कोवळे पान आणि हे अंडे एकदव सारखे दिसते. या अंडयाचा आकार एखाद्या बाटलीसारखा आणि रंग पिवळट हिरवा असतो. यांची अळी ही हिरव्या रंगाची असते आणि ती कायम पानाच्या खाली राहाते. या सवयीमुळे आणि रंगामुळे तीचा बचाव सहज होतो. यांचा कोष हा हिरव्या रंगाचा किंवा मातकट पिवळ्या रंगाचा आणि ज्या पार्श्वभागावर होतो त्यावर अवलंबून असतो. या कोषाचा रंग अळी कशी काय ठरवते हे कोडे मात्र अजूनही उलगडलेले नाही.

Friday, September 22, 2006

मंकी पझल (Monkey Puzzle)

एक विचीत्र नाव असलेले पण अतिशय छान दिसणारे छोटेसे फुलपाखरू. कुसूमच्या लालभडक कोवळ्या पानांवर हे आपल्याला मार्च / एप्रीलच्या महिन्यात बसलेले आढळते. हे फुलपाखरू सहसा जमीनीच्या आसपास उडते. बऱ्याच वेळेला सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ते पानांवर पंख उघडून बसलेले आढळते.

याचा आकार इतर "ब्लू" फुलपाखरांप्रमाणेच अतिशय लहान असतो. पंखांची वरची बाजू गडद तपकीरी असते आणि वरच्या बाजूला पांढरट / पिवळट २-३ ठिपके असतात. खालच्या पंखाच्या वरच्या बाजूला पिवळसर ठिपक्यांची किनार असते आणि ३ शेपटया असतात. पंखाच्या खालच्या बाजूला मात्र असमान नक्षी असते. मूख्य रंग तपकीरी पिवळा असला तरी काळ्या पांढर्या रेषांची नक्षी त्यांवर असते.

फुलपाखरांची "ब्लू" ही जात जगात जवळपास सर्वात मोठी म्हणून मानली जाते. आज भारतातसुद्धा यांच्या ४५०हून अधीक उपजाती सापडतात. ही फुलपाखरे आकाराने छोटी असतात. सर्वसाधारणपणे यांच्या पंखांचा वरचा रंग नीळा किंवा जांभळा असतो म्हणून यांना "ब्लू" असे म्हणतात. यांच्यात नरांचे आणि माद्यांचे रंग वेगवेगळे असतात आणि नरांचे रंग अधीक गडद आणि झळाळणारे असतात. त्याचप्रमाणे हवामान आणि ऋतूंप्रमाणे यांचे रंग बदलतात किंवा कमी अधीक गडद होतात. बऱ्याच उपजातींचे नर हे कोवळ्या उन्हात आपले पंख उघडून बसलेले दिसतात. ही फुलपाखरे फुलांवर आकर्षीत होतात पण त्याच वेळेला काही उपजाती मेलेल्या प्राण्यांवर, त्यांच्या विष्ठेवर, झाडाच्या डिंकावर पण आकर्षित होतात.

ही फुलपाखरे नाजूक, चिमुकली असली तरी त्यांना पण शत्रू असतात, आणि त्यांच्यापासून बचाव करायला त्यांच्याकडे काही खास युक्त्या आहेत. पहिली युक्ती म्हणजे त्यांच्या पंखांच्या टोकाला असणार्या शेपटया. या शेपटया, त्या बाजूला असणारी ठिपक्यांची डोळ्यासारखी दिसणारी नक्षी यामुळे तो भाग एकदम डोक्यासारखा दिसतो. ही फुलपाखरेसुद्धा बसताना या शेपटया एकसारख्या हलवत रहातात यामुळे तो पंखाचा शेवटचा भाग त्याच्या डोक्यासारखा दिसतो आणि शेपटया ह्या स्पृशांसारख्या वाटतात. यामुळे भक्षक खऱ्या डोक्याकडे हल्ला न करता ह्या खोटया डोक्याकडे करतो आणि त्याच्या तोंडी फक्त पंखाचा काही भाग लागतो, आणि फुलपाखराचा जीव वाचतो.

दूसरी युक्ती म्हणजे काही उपजातींच्या अळ्या ह्या मुंग्याबरोबर रहातात. या अळ्यांच्या शरीरावर एक गोड द्राव देणारी ग्रंथी असते. हा द्राव मुंग्यांना आकर्षीत करतो, म्हणून या मुंग्या ह्या अळ्यांना संपुर्ण संरक्षण देतात आणि त्याबदल्यात त्यांना या अळ्यांकडून हा गोड द्राव मिळतो. या प्रकारच्या सहजीवनामुळे दोनही कीटकांचा आपापसात फायदा होतो.

ब्ल्यू मॉरमॉन (Blue Mormon)

आपण सर्वसाधारणपणे मानतो की फुलपाखरे ही फुलामधील रस, मध पिऊन जगतात. पण हे काही पुर्णपणे सत्य नाही. छायाचित्रातील "ब्ल्यू मॉरमॉन" हे फुलपाखरू तर मेलेल्या खेकडयाच्या शरीरातून रस ओढून पिताना दिसत आहे. हे फुलपाखरू स्वालोटेल्स या जातीत येते. या प्रकारची फुलपाखरे आकाराने मोठी, अतिशय आकर्षक रंगाची आणि पंखाच्या शेवटी शेपटीसारखे टोक असणारी असतात. आज जगात त्यांच्या जवळपास ७०० उपजाती आढळतात. "बर्डवींग" हे जगातील आकाराने सर्वात मोठे फुलपाखरु याच जातीतले, तसेच "अपोलो" हे हिमालयासारख्या अती ऊंचावर आढळणारे फुलपाखरूसुद्धा याच जातीतील आहे.

हे ब्ल्यू मॉरमॉन आकाराने बरेच मोठे असते. म्हणजे बर्डवींग नंतर भारतात याचाच दुसरा नंबर आहे. जवळपास १२ ते १५ सें.मी. एवढा पंखांचा विस्तार यांचा आहे. मुख्य काळा रंग असला तरी वरचे पंख आणि खालचे पंख यांच्या वरच्या बाजूवर आकाशी निळ्या रंगाची झळाळी असते. तर पंखाच्या खालच्या बाजूला तसाच रंग असतो. पंखाच्या सुरवतीला गडद लाल रंगाचा ठिपका असतो. धड आणि पोट हे काळ्या रंगाचे असते. जंगलामधे, कधी कधी शहरामधे, बागांमधे सुद्धा हे आपल्याला सहज दिसू शकते. त्याचा मोठा आकार आणि उडण्याची विशीष्ट सवय यामुळे ते लगेच लक्षात येते.

जगलामधे फुलांवर किंवा त्याहीपेक्षा एखाद्या ओलसर मातीच्या भागावर ते सहज आकर्षीत होते. एकदा का मातीवर बसून ते क्षार शोषायला लागले की, ते सहसा विचलीत होत नाही. मग आपण त्यांच्या अगदी जवळ गेलो तरी त्यांना काही फरक पडत नाही. यांचा जीवनक्रम हा लिंबाच्या जातीच्या झाडांवर आणि इतर काही झाडांवर होतो. यांच्या अळ्या या सुरवातीला पानाच्या वर बसतात. पण त्यांचा आकार आणि रंग हा एखाद्या पक्ष्याच्या विष्ठेसारखा असल्यामुळे त्यांच्याकडे सरडे आणि पक्षी दुर्लक्ष करतात. नंतर मात्र अळी थोडी मोठी झाल्यावर ती जर्द हिरव्या रंगाची होते आणि पानाच्या खाली लपून बसते. नंतर थोडयाच दिवसात कोष झाडावर उलटा एका धाग्याच्या सहाय्याने लटकवला जातो आणि मग काही काळानंतर त्यातून झळाळणारे ब्ल्यू मॉरमॉन फुलपाखरू बाहेर येते.

Monday, August 21, 2006

गॉडी बॅरन (Gaudy Baron)

हे फुलपाखरू अतिशय सुंदर आणि झळाळत्या मखमली रंगांचे असते. उन्हाळ्यात कोरडया नाल्यांमधे ओल्या मातीवर आपल्याला ते सहज दिसू शकते. उडण्याचा भन्नाट वेग आणि वेडीवाकडी वळणे घेणे ही याची खासीयत. ह्याच्या नराच्या आणि मादीच्या रंगामधे थोडाफार फरक असतो आणि दोघेही आकर्षक दिसतात. यांची पिवळीधम्मक सोंडसुद्धा सहज लक्षात रहाते.

फुलपाखरांना दोन पुढचे आणि दोन मागचे पंख असतात. जेंव्हा प्रौढ फुलपाखरू कोषातून बाहेर पडते तेंव्हा त्याचे पंख ओले आणि आक्रसलेले असतात. हे फुलपाखरू कशाचा तरी आधार घेउन उलटे बसते आणि मग त्याच्या शरीरातील रक्त हे वेगाने पम्खातील रक्तवाहीन्यांमधून सर्वत्र पसरवले जाते. यामुळे पंखांना बळकटी आणि पुर्ण आकार येतो.

फुलपाखरांचे पंख हे थरांनी बनलेले असतात आणि त्याच्या खालच्या नलीकांमधून त्यांना प्राणवायूचा पुरवठा होत असतो. ह्या पंखांवर हजारो रंगीबेरंगी खवले एखाद्या घराच्या कौलासारखे बसवलेले असतात. ह्या खवल्यांचे आकार आणि प्रकार वेगवेगळे असतात. काही काही खवले तर अगदी केसांसारखेसुद्धा असतात. एखाद्या पक्ष्याला जशी त्याची पंखावरची पिसे उपयोगी ठरतात त्याचप्रमाणे फुलपाखराला याचे हे खवले उपयोगी ठरतात.

काही जातीच्या फुलपाखराच्या पंखांवर "वासाच्या" ग्रंथी असलेले खवले असतात. यामधून विशीष्ट प्रकारचा गंध सोडला जातो जेणेकरून त्याच जातीच्या नर माद्या एकमेकांकडे आकर्षीत होतात. काही फुलपाखरांची नक्षी ही आपल्या साध्या मानवी डोळ्यांना दिसू शकत नाही, अतिनील प्रकाशासारखी त्याची ठेवण असते जी फक्त दूसऱ्या फुलपाखरांनाच दिसू शकते. या फुलपाखरांचे रंग हे एकाच वेळेला वेगवेगळे कामे करू शकतात. नैसर्गीक समरूपता, धोक्याचा इशारा, मादीला आकर्षीत करणे, ऊष्णता साठवणे अशी बरीच कामे हे पंख करतात.

हे रंग लवकांमुळे किंवा विशीष्ट रचनेमुळे अथवा दोघांच्या एकत्रीकरणामुळे बनलेले असतात. या लवकांच्या वेगवेगळ्या प्रकारांमुळे वेगेवेगळे रंग येतात. दुसरा रंगांचा प्रकार ंहणजे रचनेपासून बनलेले रंग. हे रंग म्हणजे प्रत्यक्ष रंग नसून ते फुलपाखरांच्या पंखावरील खवल्यांच्या विशीष्ट रचनेमुळे आलेले असतात. ही रचना प्रकाश परवर्तीत करून रंग दर्शवते. मात्र याकरता प्रकाश कोणत्या कोनातून परवर्तीत होतोय ह्यावर रंग अवलंबून असतो. पावसाळ्यात रस्त्यांवर गाडीचे पेट्रोल पडलेले असते, त्यावर जर पाउस पडला तर ते सप्तरंगी चमकते तसेच हे रंग प्रकाश पडला की एकदम झळाळून उठतात.

यामफ्लाय (Yamfly)

पावसाळा म्हणजे कीटक, फुलपाखरे, पतंग बघण्याचा सर्वात उत्तं काळ. नवीन कोवळी पाने, फुले ह्यांची लयलूट असल्यामुळे या कीटकांना मोठ्या प्रंआणावर खाणे त्यांच्याकरता आणि त्यांच्या पिल्लांकरता उपलब्ध असते. ऍटलास पतंगासारखा जगातला सर्वात मोठा पतंगसुद्धा आपल्याला याच काळात आपल्या जंगलामधे सापडू शकतो. ग्रास डेमन, कॉमन रेड आय, यामफ्लाय यासारखी फुलपाखरे याच काळात आपल्याला दिसू शकतात.

यामफ्लाय हे छोटे पण अतिशय आकर्षक आणि उठावदार असे फुलपाखरू आहे. याच्या पंखाची वरची बाजू लालसर भगवी असते आणि वरच्या पंखाच्या टोकाला काळा रंग असतो. पंखाची खालची बाजू पिवळसर भगवी असते आणि त्यांवर अंगभूत नक्षी असते. पंखाच्या शेवटी लांब शेपट्या असतात. यांच्या टोकाला पांढरा रंग असतो आणि त्या शेवटी वळलेल्या असतात. वाऱ्याच्या झुळकीबरोबर त्यांची हालचाल होत असते आणि याच कारणाकरता त्यांचे भक्षक सहज फसून डोके समजून शेपटीवर हल्ला चढवतात. यांची उडण्याची पद्धत संथ, हळू आणि जमीनीलगत असते. जंगलातील रस्त्याच्या आसपासच्या कमी उंचीच्या झाडाझूडपांवर ही एकेकटी उडताना दिसतात. यांच्या अळ्या फिकट हिरव्या रंगाच्या आणि त्यांच्या अन्नझाडाच्या कोवळ्या पानासारख्या दिसतात. यामचे कोवळे कोंब आणि स्माईलेक्सच्या वेलीवर या अळ्या वाढतात. या अळ्यांना एका विशिष्ट्य लाल, मोठ्या मुंग्यांकडून संरक्षण मिळते.

मुंग्या ह्या खऱ्यातर फुलपाखरांच्या अळ्यांच्या प्रमूख शत्रू. पण ह्या "लायसँनीड" किंवा "ब्लु" वर्गाच्या फुलपाखरांच्या अळ्यांचे खास प्रकारचे सहजीवन बऱ्याच जातीच्या मुंग्यांबरोबर असते. ह्या सहजीवनामध्ये बरेच वेगवेगळे प्रकार आहेत. काही जातीमध्ये अळ्यांकडून मुंग्याना एक मधासारखा गोड द्राव मिळतो आणि त्याबद्द्ल मुंग्या त्यांचे संरक्षण करतात. तर काही जातींअध्ये ह्या अळ्या चक्क त्या मुंग्यांच्या पिल्लांचा अन्न म्हणून वापर करतात. जेंव्हा ह्या अळ्यांचा आकार वाढत जातो तेंव्हा त्यांच्या ग्रंथीमधून गोड द्राव स्त्रवण्याचे प्रमाण वाढत जाते. त्याचबरोबर त्यांना मुंग्यांकडून मिळणारे लक्ष आणि संरक्षण पण वाढत जाते.

Monday, July 24, 2006

ग्रास यलो (Grass Yellow)

फुलपाखरू म्ह्टले की डोळ्यासमोर जी पिवळी फुलपाखरे येतात ती ह्याच जातीची. याचे कारण ती अतिशय सहज आणि सर्वत्र मोठया संख्येने शहरात, बागेमध्ये, आपल्या घराच्या आसपाससुद्धा आढळतात. यांचा रंग अगदी पिवळाधम्मक असून वरच्या पंखांच्या टोकाला काळ्या रंगाची किनार असते. पंखांच्या खालच्या बाजूला काळसर, तपकीरी रंगांचे ठिपके असतात. यांचा आकार लहान म्हणजे ४/५ सें.मी.एवढा असतो. यांची उडण्याची गती एकदम संथ असते आणि बऱ्याचवेळेला ती जमीनीलगत उडत असतात. मात्र वेळप्रसंगी ती ऊंच उडून तिथल्या फुलांतील मधसुद्धा पिताना दिसतात. यांचे नाव जरी "ग्रास यलो" असले तरी ती गवतावरती बसतात किंवा वाढतात असे नाही. भारतात ही फुलपाखरे सर्वत्र आढळतात. त्याच प्रमाणे ती इतर आशीयायी प्रदेशात, आफ्रीकेत आणि ऑस्ट्रेलियातसुद्धा आढळतात.

ही फुलपाखरे आपण वर्षाच्या बाराही महिने बघू शकतो तरी सुद्धा ह्यांची संख्या पावसाळ्यानंतरच्या महिन्यात जास्त असते. बागांमध्ये झाडाभोवतीच्या आळ्यामध्ये किंवा जंगलामध्ये ओल्या / सुक्या ओढयामधे ही फुलपाखरे मोठया संख्येनी "चिखलपान" करताना आढळतात. हिवाळ्यात पहाटे आणि इतरवेळी रात्री ती लहान झुडपांच्या पानांच्या खाली विश्रांती घेताना दिसतात. काही काही वेळेस ३/४ फुलपाखरे शेजारी शेजारी सुद्धा बसलेली आढळतात.

आपल्याला जरी "कॉमन ग्रास यलो" सहज आणि सतत दिसत असली तरी ह्या फुलपाखराच्या काही दुसऱ्या जाती आपल्या इथे आढळतात आणि आपण जर बारकाईने त्यांचे निरिक्षण केले तर आपल्याला त्यांच्यातील फरक सहज ओळखता येऊ शकतो. यांच्यासारखीच दिसणारी दुसरी जात आहे "स्पॉटलेस ग्रास यलो". याजातीचे वरचे पंख थोडे निमुळते असतात आणि पंखाच्या वरचा रंग थोडा फिकट पिवळा असतो. उन्हाळ्याच्या वेळेस तर पंखांचा खालचा रंग अगदि वाळक्या पानासारखा आणि फिकूटलेला असतो. त्यांच्यावर काळसर / तपकिरी ठिपकेही दिसत नाहीत आणि म्हणूनच ही "स्पॉटलेस". "स्मॉल ग्रास यलो" नावाची दुसरी जात आहे मात्र ही इतर ग्रास यलो सारखी सहज सापडणारी नाही. ही जात ग्रास यलोपेक्षा आकाराने थोडी लहान असते. त्यांच्या पंखांची बाहेरच्या बाजूची किनार गुलाबी, लाल रंगाची असते. "थ्री स्पॉट ग्रास यलो" ही अजून एक जात, मात्र ही जात ओळखायला अतिशय कठीण आहे कारण त्यांचा आकार, रंग, उडण्याची पद्धत अगदि काही ग्रास यलोसारखी असते फक्त पंखावर एका ठिकाणी तीन ठिपके असतात जे उडताना अजिबात दिसत नाहीत.

Friday, July 21, 2006

ग्रास ज्वेल (Grass Jewel)

ग्रास ज्वेल हे भारतातील सर्वात चिमुकले फुलपाखरू आहे. याचा आकार जेमतेम १५ ते २२ मिलीमिटर एवढाच असतो. पंखाची वरची बाजू ही झळाळती निळी, जांभळी, तपकीरी असते. खालच्या पंखांच्या शेवटी काळसर चार ठिपके असतात. चारही पंखांच्या कडेला नाजूक, केसाळ झालर असते. पंखांना वरच्या बाजूला फिकट तपकीरी रंग आणि त्याच रंगाची रेघांची आणि ठिपक्यांची नक्षी असते. खालच्या पंखाच्या शेवटी झळाळते निळे चार ठिपके असून त्याच्याभोवती गडद काळा रंग आणि त्याबाहेर भगवा रंग असतो. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात हे ठिपके एखाद्या रत्नासारखे चमकतात म्हणूनच हे "ग्रास ज्वेल".

हे फुलपाखरू सर्व भारतभर अगदी सहज आढळते, मात्र याचा आकार एवढा लहान असतो की ते पटकन सापडत नाही. सर्वसामान्यपणे गवताळ कुरणांमधे, मोकळ्या जागेवर अगदी जमीनीच्या लगत उडताना आपल्याला दिसू शकते. बागेमध्ये, नदी नाल्याजवळ आणि घनदाट अरण्यामधे सुद्धा जिथे सुर्यप्रकाश जास्त असतो तिथे ही जास्त आकर्षित होतात. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात बऱ्याच वेळेला ही फुलपाखरे आपले पंख अर्धवट उघडे ठेवून "उन खात" बसलेली आढळतात. यांचा उडण्याचा वेग अतिशय संथ असतो. या फुलपाखरांचा आकार लहान असल्यामुळे अर्थातच त्यांना मध पिण्याकरता त्याहूनही चिमुकली फुले लागतात. मोठ्या पाकळ्या असलेली किंवा घंटेच्या आकाराची फुले यांच्या लहान सोंडेमुळे त्यांना मध पिण्याकरता चालत नाहीत.

या फुलपाखराची मादी अन्नझाडाच्या फुलाच्या, कळीच्या बाजूला एकेकटे अंडे घालते. अंडे एकदम लहान, चपट आणि हिरवट, पांढरट रंगाचे असते. अंड्यातून बाहेर आलेली इवलीशी अळी पुष्पदलांच्या आणि कळीच्या आजूबाजूला रहाते आणि त्यांवरच गुजराण करते. कोषसुद्धा जवळपासच्या फांदीवरच केला जातो आणि एका रेशमाच्या धाग्याने त्याला आधार दिलेला असतो. अगदी या फुलपाखरासारख्या दिसणाऱ्या अजून चार जाती आहेत. त्या म्हणजे टायनी ग्रास ब्लू, लेसर ग्रास ब्लू, पेल ग्रास ब्लू आणि डार्क ग्रास ब्लू. यांच्या सर्वसाधारण सवयी, हालचाली आणि रहाण्याची ठिकाणे एकच असतात.

Thursday, June 22, 2006

गोल्डन ऍंगल (Golden Angle)

पावसाळ्यात गोल्डन ऍंगल हे फुलपाखरू आपल्याला सहज दिसू शकते. याचा आकार मध्यम म्हणजे दिड ते दोन इंच एवढा असतो. यांचा रंग प्रामुख्याने गडद तपकीरी असून त्यावर पिवळ्या किंवा सोनेरी रंगाची नक्षी असते. त्याचप्रमाणे चारही पंखावर अर्धपारदर्शक ठिपके असतात. यांचे शरीर जाडसर आणि केसाळ असते. या फुलपाखराच्या पावसाळ्यात आणि उन्हाळ्यात वेगवेगळ्या रंगसंगती आढळतात. यांना ड्राय सिझन फॉर्म आणि वेट सिझन फॉर्म असे म्हणतात. यामुळे वेगवेगळ्या दोन हंगामात ही फुलपाखरे एवढी वेगळी दिसतात की ती भिन्न जातीची आहेत असेच पटकन वाटते. उन्हाळ्याच्या वेळेला ती एकदम पिवळी / सोनेरी समान, एकसारख्या रंगाची असतात आणि त्यावरील ठीपकेपण कमी असतात.

या फुलपाखराचा उडण्याचा वेग सुसाट असतो. ही एकदम झेप घेऊन झटक्यात उडतात आणि क्षणार्धात जवळच्या झाडाच्या पानाच्या टोकावर विसावतात. ही फुलपाखरे साधारण जमीनीलगत ऊडतात आणि या जातीचे नर स्वजातीच्या किंवा इतर जातीच्या फुलपाखरांचा कायम पाठलाग करताना आढळतात. बसताना नर आपले पुढचे पाय दोन्ही बाजूला फाकवून बसतो आणि त्याबाजूला त्याचे विशिष्ट वास ग्रहण करणारे केसासारखे दिसणारे खवले असतात. यामुळे एकंदर या फुलपाखराला दाढी आहे की काय असा भास होतो. ह्या जातीची फुलपाखरे पानगळीच्या जंगलांमध्ये जिथे सूर्यप्रकाश जास्त आहे तिथे आढळतात. मलबार फ्लॅट, फल्वस फ्लॅट ही फुलपाखरे साधारणत: या गोल्डन ऍंगलसारखीच दिसतात.

हे गोल्डन ऍंगल फुलपाखरू "हेस्पेरीडी" वर्गात किंवा सर्वसामान्य भाषेत "स्कीपर" या वर्गात येते. आजपर्यंत ३५०० या जातीची फुलपाखरे जगभरात नोंदली गेली आहेत, तर भारतात ३२० जातीम्ची नोंद झालेली आहे. ही फुलपाखरे आकाराने लहान किंवा मध्यम असतात आणि त्यांचे रंग सहसा काळपट, तपकीरी असून त्यांवर अर्धपारदर्शक ठिपक्याम्ची नक्षी असते. पंख त्रिकोणी असून, शरीर जाडसर आणि केसाळ खवल्यांनी झाकलेले असते. ही अतिशय चपळ आणि जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. यांची सोंड त्यांच्या शरीराच्या मानाने जरा जास्तच लांब असते आणि याच कारणामुळे ही फुलपाखरे लांब किंवा घंटेच्या आकाराच्या फुलांवर जास्त प्रमाणात आढळतात.

Wednesday, June 21, 2006

ग्रे पँन्सी (Grey Pansy)

पांढरट, राखाडी रंगाचे हे फुलपाखरू आणि त्यांवर बारीक गोळ्यांची नक्षी हे याचे रंगविशेष. पंखावर काळ्या, तपकिरी वळणदार रेषा आणि त्यामध्ये काळे, पिवळे, तपकिरी उठावदार ठिपके यामुळे हे फुलपाखरू चटकन ओळखता आणि लक्षात ठेवता येते. पँन्सी ह्या समुहातल्या सर्व फुलपाखरांच्या पंखांवर ही गोळ्यागोळयांची नक्षी असते. आपल्याकडे ६ जातीची पँन्सी दिसतात. ती म्हणजे ग्रे पँन्सी, लेमन पँन्सी, चॉकोलेट पँन्सी, पिकॉक पँन्सी, ब्लू पँन्सी आणि यलो पँन्सी. बऱ्याचवेळेला ही फुलपाखरे पंख पसरवून बसतात आणि त्यामुळे ती सहज ओळखता येतात. मात्र ह्यांचे पावसाळ्यात / उन्हाळ्यात रंग कमी अधीक गडद आणि वेगळे असतात. त्याचप्रमाणे यांच्या पंखांखालचे रंग अतिशय वेगळे असतात, यामुळे जर ही पँन्सी फुलपाखरे पंख मिटून बसलेली असतील तर सहज गल्लत व्हायची संभावना असते.

पुर्ण भारतभर आणि सर्व हंगामात हे फुलपाखरू आपल्याला दिसू शकते. मात्र पावसाळ्यात आणि पावसाळ्यानंतरच्या महिन्यांमधे ही आपल्याला मोठया संख्येने दिसतात. मोकळ्या मैदानात, गवताळ कुरणांमधे, पायवाटांवर, नदी नाल्यांच्या बाजूला ही जास्त आढळतात. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ही जास्त उडताना दिसतात आणि एखाद्या फांदीच्या टोकावर बसून आजूबाजूला टेहेळणी करतात. बऱ्याच वेळेला इतर फुलपाखरांच्या पाठीमागे जलद उडत जाउन, त्यांचा पाठलाग करून त्यांना पळवून लावतात. घाणेरी, झेंडू, कॉसमॉस या जास्त मध असणाऱ्या फुलांवर ती आकर्षित होतात.

यांची अंडी आणि अळ्या या कोरांटी आणि इतर जातीच्या झाडांवर असतात. अंडी एकेकटी टाकली जातात आणि अळ्या ह्या काळसर रंगाच्या असून त्यांच्या अंगावर फांद्या असलेले काटे असतात. "निम्फॅलीड" जातीतील ही फुलपाखरे जलद उडण्याकरता प्रसीद्ध आहेत. तसेच त्यांचे रंगही आकर्षक, उठावदार आणि वेगवेगळ्या रंगसंगती असलेले असतात. यांना सर्वसाधारणपणे "ब्रश फुटेड" म्हणून संबोधले जाते कारण यांच्या पुढच्या पायांच्या आजूबाजूला काही वेळेस लांब, दाट केसासारखे खवले असतात आणि ते लांबून केसाळ ब्रशसारखे दिसतात. या जातीच्या फुलापाखरांची संख्या जगात सर्वात जास्त आहे. यांच्यामध्ये एवढी विवीधता असल्यामुळे त्यांची वर्गवारी वेगवेगळ्या उपजातींमधे केली आहे.

सिल्वरलाईन (Silverline)

कलाबूत असलेले सिल्वरलाईन.
"सिल्वरलाईन" हे फुलपाखरू जेमतेम एक इंचाच्या आसपास असते पण याचे झळझळीत आकर्षक रंग त्याला एक वेगळाच उठाव देतात. यांच्या पंखांची खालची बाजू फीकट पिवळसर रंगाची असून त्यावर भडक लालसर गडद भगव्या रंगाचे पटटे असतात. या पटटयांच्या कडांना काळी किनार असते. सर्वात आकर्षक आणि उठावदार गोष्ट म्हणजे या भगव्या पटटयांच्या मधोमध एक बारीक चंदेरी / रूपेरी कलाबूतीप्रमाणे ओळ असते. आणि म्हणूनच हे "सिल्वरलाईन". एखाद्या भरजरी शालूवर जसे छान जरीकाम केलेले असते तसेच काहीसे या फुलपाखरावरसुद्धा असते. उन्हात हे सगळे रंग चमकताना बघणे म्हणजे खरोखरच अविस्मरणीय दृश्य असते. यांचे पंख त्रिकोणी निमूळते असतात. खालच्या पंखांच्या टोकाला दोन बारीक शेपटया असतात आणि खालची शेपटी वरच्या शेपटीपेक्षा जास्त लांब असते. पंखांची वरची बाजू गडद असून त्यावर भगवे पटटे असतात. "ब्लू" जातीतील हे फुलपाखरू असल्यामुळे नरांना पंखाच्या वरच्या बाजूला निळसर झळाळी असते. यांचे पोट जाडसर असून त्याचा रंगसुद्धा फिकट पिवळसर असतो आणी त्यावर गडद काळ्या रंगाचे गोल पटटे असतात.

ही फुलपाखरे साधारणत: पावसात आणि त्यानंतरच्या काळात सहज दिसतात. हे फुलपाखरू उडताना झटके देत उडते. मात्र जेंव्हा ते फुलावर बसून मध पीत असते तेंव्हा अतिशय शांत बसते त्यामुळे त्याचे छायाचित्र घेणे सहज शक्य होते. पण जर का त्याचे लक्ष विचलीत झाले तर ते वेडीवाकडी वळणे घेत लांब उडत जाते आणि त्याचा पाठलाग करणे अशक्य असते. त्यांच्या पंखांचा वरचा रंग एवढा काही वातावरणात मिसळून जातो की ते परत सापडणे खूप कठीण असते. या फुलपाखराच्या इतर आठ उपजाती भारतात सापडतात पण त्यातसुद्धा "लॉंगबॅडेड सिल्वरलाईन" आणि "शॉट सिल्वरलाईन" अधीक सहज दिसतात.

हे फुलपाखरू त्याच्या बचावासाठी "खोटे डोके" असल्याचे उत्तम तंत्र वापरते. आपण जर बारकाईने त्याच्या खालच्या पंखाच्या शेवटी बघीतले तर आपल्याला त्या तीथे त्याचे डोळे, दोन मिश्या, तोंडाचा भाग अशी नक्षी सहज दिसून येते. बसतानासुद्धा ते हा पंखाचा भाग सतत हलवत आणि एकमेकांवर घासत बसते ज्यामुळे हे फुलपाखरू आपले डोके सारखे हलवत आहे असा भास होतो. या हालचालीमुळे आणि "खोटया डोक्याच्या" आभासामुळे त्यांचे भक्षक, पक्षी आणि सरडे त्यांच्या खोर्टया डोक्यावर हल्ला करतात आणि त्यांच्या तोंडात फक्त पंखाचा काही भाग उरतो. तेवढया वेळात वेडीवाकडी वळणे घेत हे फुलपाखरू लांब आणि सुरक्षीत जाउन बसते आणि त्याच्या जीवावरचे फक्त शेपटावर निभावते.