Friday, February 19, 2016

ब्ल्यू बॉटल.

स्वालोटेल गटातील ब्ल्यू बॉट्ल हे एक नितांत सुंदर फुलपाखरू. या फुलपाखराचा आकार मोठा म्हणजे साधारणत: ८० ते ९० मि.मि. एवढा असतो. याच्या पंखांचा रंग गडद तपकीरी, राखाडी असतो पण त्यावर असलेल्या झळाळाणाऱ्या गडद हिरवट निळ्या पट्ट्यामुळे याचे नामकरण ब्ल्यू बॉटल असे केले आहे. खालच्या पंखाच्या इथे सुरू झालेला हा निळा पट्टा वरच्या पंखावर जाताना त्याचे मोठ्या ठिपक्यांमधे परावर्तन होते. स्वालोटेल जातीचे हे फुलपाखरू असल्यामुळे दोन्ही पंख टोकाकडे निमुळते असतात. मागील पंखाच्या टोकाला शेपट्या असतात आणि त्याच्या बाजूला निळसर रंगाचे चंद्रकोरीसारख्या ठिपक्यांची नक्षी असते. या नक्षीच्या बाजूलाच अतिशय फिकट लालसर ठिपके असतात. या फुलपाखरातील नर आणि मादी दिसातला सारखेच असतात.


सकाळच्या कोवळया उन्हात मधाकरता अनेक प्रकारच्या फुलांना ते भेटी देतात. मात्र या फुलपाखराचा उडण्याचा वेग प्रचंड असतो. एका फुलावर जेमतेम काही क्षणच ती असतात आणि लगेच वेगाने पुढच्या फुलाला भेट देतात. फुलांतील मधाप्रमाणेच अतिपक्व फळे, मेलेल्या प्राण्यांचे अवशेष, त्यांची विष्ठा यावर सुद्धा ही फुलापाखरे आकर्षित झालेली आढळतात. उन्हाळ्यात बऱ्याच वेळेला ही फुलपाखरे कोरडे ओढे, नाले यांच्या आसपास आढळतात. या फुलपाखरांना "चिखलपान" अतिशय प्रिय असल्याने ती परत परत त्या आणि आजूबाजूच्या ठिकाणी आपल्याला दिशू शकतात. हे फुलपाखरू जर का चिखलपान करत असेल तर त्याचे छायाचित्रण आपल्याला सहज करता येते. भारतात हे फुलपाखरू घनदाट जंगलाप्रमाणेच अगदी दाट वस्तीतील बागांमधेसुद्धा सहज दिसून येते.


युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

चकचकीत अँगल्ड सनबिम.

या फुलपाखराचा आकार लहान म्हणजे साधारणत: ३५ ते ४२ मि.मि. एवढा असतो. आपल्याकडे ते पावसाळ्याच्या नंतरच्या महिन्यात दिसायला लागते आणि त्यानंतर उन्हाळ्याच्या महिन्यात प्रामुख्याने दिसते. लायसिनॅडी गटातले हे फुलपाखर भारतात सर्वत्र आढळते. भारताबरोबरच पाकिस्तान, नेपाळ, बांगलादेश, भूतान, म्यानमार आणि श्रिलंका इथेसुद्धा आढळते. या फुलपाखराचा रंग पांढरट चंदेरी असतो. पंखाची खालची बाजू ही पांढरट चंदेरी असते आणि त्यावर राखाडी झाक असते. पुढील पंखाची वरच्या बाजूची आणि खालच्या बाजूची शेपटाकडची टोके निमुळती आणि त्रिकोणाकार असतात. खालच्या बाजूच्या पंखांवर अतिशय बारीक काळ्या रंगाच्या ठिपक्यांची पखरण असते. पंखाच्या मध्यभागी एक अस्पष्ट काळसर रेघ असते. पंखाच्या बाहेरच्या कडा या लालसर भगव्या रंगाच्या असतात.


या फुलपाखराच्या जातीमधे नर आणि मादी दोघे जरी बाहेरून अगदी सारखे दिसत असले तरी त्यांच्या पंखांचा वरचा रंग मात्र अगदी वेगळा असतो. यामुळे उडताना पंखाचा वरचा रंग दिसला की आपण त्यांना सहज वेगळे ओळखू शकतो. नराच्या पंखांचा वरचा रंग गडद भगवा असतो आणि पंखाच्या कडांना जाडसर करडा, तपकीरी पट्टा असतो. मादीमधे हा कडेचा पट्टा अजून जाड असतो आणि भगव्या रंगाऐवजी पांढरा रंग असतो. हे फुलपाखरू उन्हाळ्यात इतर फुलपाखरांबरोबर चिखलपान करताना सर्रास आढळते. मात्र इतर जाती जश्या मोठ्या संख्येने चिखलपान करतात तसे हे फुलपाखरू मात्र एकेकटेच चिखलपान करताना दिसते. या जातीचे नर एखाद्या उंच झाडावर बसून आजूबाजूच्या भागाची टेहेळणी करताना दिसतात, जर का दुसरा नर त्या भागात आला तर त्याच्या पाठीमागे जाउन त्याला त्या भागातून हुसकावून लावतात.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

Saturday, February 06, 2016

भडक बॅरोनेट.

बॅरोनेट हे आपल्याकडे पावसाळ्यात आणि त्यानंतरच्या महिन्यात सहज दिसते. जर्द भगवा रंग ही याची खासियत. या फुलपाखराचा आकार मध्यम असून त्याच्या पंखांचा विस्तार हा साधारणत: ६० ते ७० मि.मि. एवढा असतो. याचे पुढचे आणि मागचे पंख गडद भगव्या रंगाचे असतात आणि त्यावर काळ्या रंगाची, कंसाकार वळणावळणाची नक्षी असते. पंखांची खालची बाजू वरच्या बाजूच्या भगव्या रंगाचीच असते पण हा रंग तेवढा गडद नसतो आणि त्यावर पांढऱ्या आणि निळसर रंगाची झळाळी असते. तिथे अतिशय बारीक काळ्या, लाल ठिपक्यांची नक्षी असते. पांढरया रंगाचे दोन मोठे चट्टेसुद्धा असतात. यांच्या स्पृशा काळ्या रंगाच्या असून त्यांची टोके गडद पिवळ्या / भगव्या रंगाची असतात. या जातीतील नर आणि मादी दोघेही एकसारखेच दिसतात.


पावसाळ्याच्या महिन्यात जंगलातील पाय़वाटांवर आणि रस्त्यावरच हे फुलपाखरू बसलेले आढळते. त्याच्या जरा जवळ जायचा प्रयत्न केला तर थोडेसेच पुढे जाउन बसते. आपण परत पुढे गेलो की हे फुलपाखरू परत आपल्याला हुलकावणी देउन अजून पुढे जाउन बसते. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ही जास्त उडताना दिसतात आणि एखाद्या फांदीच्या टोकावर बसून आजूबाजूला टेहेळणी करतात. बऱ्याच वेळेला इतर फुलपाखरांच्या पाठीमागे जलद उडत जाउन, त्यांचा पाठलाग करून त्यांना पळवून लावतात.  उन्हाळ्यात बऱ्याच वेळेला ही फुलपाखरे कोरडे ओढे, नाले यांच्या आसपास आढळतात. या फुलपाखरांना "चिखलपान" अतिशय प्रिय असल्याने ती परत परत त्या आणि आजूबाजूच्या ठिकाणी आपल्याला दिशू शकतात.


युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

मांसाहारी एपफ्लाय.

फुलपाखरे म्ह्टली की ती फुलांना भेटी देणार आणि त्यातला गोड मध पिणार आणि त्यांच्या अळया ह्या अतिशय खादाड आणि झाडांची पाने फस्त करण्यात पटाईत असतात. अर्थात प्रत्येक नियमाला जसा अपवाद असतो तसेच काहीसे या फुलपाखरांच्या अळ्यांच्य बाबतीतही होते. या एपफ्ल्याय फुलपाखरांच्या अळ्या चक्क मांसाहारी असतात. आपल्या पिकांना उपद्रवी ठरणाऱ्या मिलीबग आणि स्केल इन्सेक्ट या किटकांवर या एपफ्ल्याय फुलपाखराच्या अळ्या गुजराण करतात. या एपफ्लाय फुलपाखराची मादी ज्या झाडावर हे मिलीबग अथवा स्केल इन्सेक्ट असतात त्या झाडावर अगदी त्या किटकांच्या मधे अंडी घालते. इतर सर्वसाधारण फुलपाखरांच्या अळ्या जश्या दिसतात त्यापेक्षा कितीतरी वेगळ्या ह्या फुलपाखरांच्या अळ्या असतात. त्यांना त्या मिलीबग आणि स्केल इन्सेक्ट मधे वावरायचे असल्यामुळे यांचा एकंदर अविर्भाग अगदी त्यांच्यासारखाच असतो. यांचे पाय एकदम लहान असतात, शरीर चपटे आणि आखुड असते आणि त्यावर मेणचट आवरण असते.


हे एपफ्लाय फुलपाखरू आकाराने एकदम लहान असते आणि ते लायसॅनिड किंवा ब्लू या वर्गात येते. पंखांचा वरचा रंग हा गडद तपकीरी असून तो टोकाकडे अधिक गडद होत जातो आणि त्या ठिकाणी तिथे पिवळट रंगाचा एक ठिपका असतो. पंखांच्या खालचा रंग मात्र चकचकीत पांढरा, राखाडी असून त्यावर फिकट राखाडी, तपकीरी रंगाच्या नागमोडी रेघांची नक्षी असते. या पंखावर एक राखाडी रंगाचा ठिपकासुद्धा असतो. या फुलपाखराच्या स्पृशा या टोकाला वळणदार असून गडद भगव्या रंगाच्या असतात. या फुलपाखराला जर का जवळून बघितले तर पटकन नजरेत भरतात ते त्याचे उठावदार हिरवे, पोपटी डोळे. या फुलपाखराचे उडणे अगदी जलद असते आणि एकदम वेडीवाकडी वळणे घेत ते आजूबाजूला उडत रहाते, मधेच पटकन जमिनीलगतच्या झाडांवर बसते आणि लगेच परत उडून गायब होते.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com

Tuesday, September 29, 2015

फुलपाखरांची अंगत पंगत.....

मार्च / एप्रिलच्या महिन्यात थंडी गायब होते आणि अचानक उन्हाच्या झळा जाणवू लागतात. याच काळात पानझडी जंगलामधे सगळ्या झाडांची पाने गळून गेल्यामुळे जंगले उघडी बोडकी दिसायला लागतात. आधीच वरून सुर्य तळपत असतो आणि हिरव्या पानांचे आच्छादन गायब झाल्यामुळे त्या उन्हाचा तडाखा जरा जास्तच जाणवतो. आता या अश्या रूख्यासुक्या जंगलात भटकताना छायाचित्रण तसे कमीच होते. अर्थात या कारणामुळे जर का आपण जंगलाला भेट दिली नाही तर तो खरोखरच वेडेपणा ठरेल कारण हाच काळ फुलपाखरांच्या दिसण्याचा आणि त्यांच्या छायाचित्रणाकरता उत्तम समजला जातो. बऱ्याच जणांचा असा समज असतो की पावसाळ्यात आणि जिथे फुले खुप असतात त्या वेळी आणि त्या ठिकाणी फुलपाखरे जास्त सापडतात. मात्र या उन्हाळ्याच्या गरम दिवसात सुद्धा बऱ्याच जातीची फुलपाखरे मोठ्या संख्येने चिखलपान करताना एकत्र दिसतात.


आता हे चिखलपानसुद्धा काय असते ते मला अगदी अचानकच कळले. खुप वर्षांआधी उन्हाळ्याच्या सुट्टीत पनवेलजवळच्या कर्नाळ्या किल्ल्यावर ट्रेकींगसाठी गेलो असताना, गडावरच्या टाक्यातील पाणी आणण्यासाठी आमची शोधाशोध सुरू होती. मी एका कोरड्या नाल्यामधून त्याच्या उगमाकडे वर वर चढत होतो. खरे तर तो एक कोरडा पडलेला धबधब्याचा झालेला ओढा होता. एका ठिकाणी खडकाच्या घळीमधे पाण्याचा थोडासा साठा होता आणि त्यातले काही पाणी खाली झिरपत होते आणि त्याचा चिखल झाला होता. मी एकदम पुढे गेलो तर एकदम शे / दोनशे फुलपाखरे भर्रकन उडाली. मी एकदम अचंबित होऊन थबकलो आणि बघितले तर जवळपासच्या चिखल्याच्या भागावर अनेक जातीची फुलपाखरे जणु त्यांना तिथे चिकटवले आहे अशी बसली होती. हा काहीतरी वेगळाच प्रकार होता. एरवी एकेक फुलपाखरू दिसते आणि त्याच्या मागे मागे छायाचित्रणासाठी पळावे लागते पण इथे तर वेगळाच प्रकार दिसत होता. शेकडो वेगवेगळ्या जातीची फुलपाखरे मोठ्या संख्येने एकत्र शांत आणि तीसुद्धा जमिनीवर बसलेली म्हणजे छायाचित्रकारांची तर पर्वणीच म्हणायची.


परत आल्यानंतर या प्रकाराबद्द्ल अधिक माहिती शोधली. सहसा फुलपाखरे अनेक फुलांना भेटी देउन त्यातील मधुर रस अथवा मध प्राशन करतात पण याच जोडीला त्यांच्या शरीराला अनेक इतर क्षारांची गरज असते ती फक्त त्या मधातून पुर्ण केली जाउ शकत नाही. या करता त्यांना मग इतर पदार्थांमधून ते क्षार मिळवायला लागतात. या फुलपाखरांचे नर जेंव्हा चिखलपान अथवा  mud puddling  करतात तेंव्हा त्यांना सोडियम आणि अमिनो आम्ले मिळतात. मादीबरोबर मिलन करताना ही पोषक द्रव्ये मादीला दिली जातात ज्याचा फायदा त्यांची अंडी वाढण्याकरता होतो. फुलपाखरांचे चिखलपान सहसा उन्हाळ्यात होते. पानगळी रानांमध्ये, उन्हाळ्याच्या कोरड्या दिवसात ही फुलापाखरे मोठया संख्येनी पहायला मिळतात. अतिशय जलदगतीने उडणारी ही फुलपाखरे तापमान वाढू लागले की रानातील झऱ्याजवळ, ओढयाजवळच्या ओल्या जमिनीवर, चिखलावर बसलेली पहायला मिळतात. एका वेळी अक्षरश: शेकडो वेगवेगळ्या जातीची फुलपाखरे एकाच ठिकाणी अगदी एका ताटात जेवल्याप्रमाणे एकत्र बसलेली आढळतात. आपल्या सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमधे स्पॉट स्वोर्डटेल, कॉमन जे, ब्लू बॉट्ल, इमीग्रंट, कॉमन गल, झेब्रा ब्लू, ग्राम ब्लू, लेपर्ड, ग्रास ज्वेल, सनबीम अशी अनेक फुलपाखरे असे चिखलपान करताना आढळतात. उत्तर भारतात आणि दक्षीण भारतात आपल्यापेक्षा अनेक वेगवेगळ्या आणि मोठ्या जातीसुधा असे चिखलपान करताना दिसतात. या वेळेला अर्थातच त्यांचे छायाचित्रण आपल्याला सहज करता येते आणि एकाच जागी अनेक वेगवेगळ्या जाती आपल्याला छायाचित्रणासाठी मिळू शकतात.



अर्थात असे चिखलपानाचे “स्पॉट” शोधून काढावे लागतात. सगळ्याच सुक्या ओढ्या / नाल्यांमधे हे चिखलपान होत नाही. त्या ठिकाणी थोडा चिखल, थोडी सुकी माती, मोठे दगड आणि प्रचंड उन असे सगळे व्यवस्थित जमले तर चिखलपान होते. मात्र असे एखादे ठिकाण जर आपल्याला सापडले तर मात्र दरवर्षी त्या ठिकाणी चिखलपान होतेच होते. फक्त ते होण्याचे दिवस उन्हाच्या तडाख्याप्रमाणे आणि त्या ठिकाणचे पाणी सुकण्याप्रमाणे पुढे मागे होतात. आतापर्यंत गेल्या काही वर्षात मी कर्नाळा अभयारण्य, येऊर, फणसाड, तुंगारेश्वर, बोंडला, नेत्रावली अशा अनेक जंगलात हे फुलपाखरांचे चिखलपान सातत्याने बघत आलो आहे. मार्च / एप्रिल झाला की या ठिकाणांना रणरणत्या उन्हात भेट द्यायची. तळपत्या उन्हात आणि तापलेल्या दगडांवर कुठे एखादा सावलीचा तुकडा असेल तर त्यावर बुड टेकवून तासन तास फुलपाखरांची वाट बघायची. ती बिचारी फुलपाखरेसुद्धा इतर मोठ्या प्राण्यांसारखा त्रास देत नाहित आणि आजूबाजुला उडत रहातात. हो पण दरवेळेला ते समोर बसून आपल्याला छायाचित्र देतीलच असे मात्र नक्कीच नाही. ती आपली त्यांच्याच मस्तीत, मजेत गिरक्या घेत आजूबाजूला लहरत रहातात आणि त्यांना वाटेल त्याच वेळेस बसतात. खरेच सांगतो त्या फुलपाखरांना बघताना, त्यांचे छायाचित्रण करताना त्या रणरणत्या उन्हाच्या त्रासाचे फारसे काहीच वाटत नाही.

या फुलपाखरांमधे नाजुकशी ब्लू जातीची अनेक छोटी छोटी फुलपाखरे असतात. मोठ्या आकाराची इमीग्रंट, स्पॉट स्वोर्ड्टेल, कॉमन जे सुद्धा असतात. या फुलपाखरांचे छायाचित्रण सुरू असतानाच मधेच एक गडद रंगाचे चपळ गॉडी बॅरन जातीचे झळाळणाऱ्या हिरव्या रंगाचे लाल ठिपके असलेले फुलपाखरू बाजूला येते आणि मग त्याच्या मागे मागे पळावे लागते. त्याचे छायाचित्रण सुरू असतानाच लांबच्या चिखलाच्या भागावर अलगद ब्लू ओकलीफ अवतरते. मग काय सगळा जामानिमा सावरत त्याच्या मागे पळावे लागते. वेगवेगळ्या भागात सतत फेऱ्या मारून कुठे वेगळी आणि सहज न दिसणारे फुलपाखरे तिथे आला आहेत का हे बघावे लागते. यामुळे वर्षभरात न दिसणारी फुलपाखरे आपल्याला टिपता येतात. इथे एक कायम लक्षात ठेवायचे की “हातचे सोडून पळत्याच्याच” मागे लागायचे आणि कायम “हाजीर तो वजीर” असेच समजायचे.

युवराज गुर्जर.

www.yuwarajgurjar.com

Friday, October 08, 2010

बी हॉक मॉथ.

आज जगात हॉक मॉथ या प्रकारच्या पतंगांच्या १२०० च्या आसपास जाती आढळतात. मध्यम ते मोठ्या आकाराच्या ह्या पतंगांचे मोठे डोके आणि बटबटीत डोळे प्रामुख्याने नजरेत भरतात. हे त्यांचे बटबटीत डोळे वेगवेगळे रंगसुद्धा ओळखू शकतात असे आता अभ्यासानंतर सिद्ध झाले आहे. यांचे पुढचे पंख त्रिकोणी आणि निमुळते असून मागचे पंख आकाराने लहान आणि पुढच्या पंखांखाली झाकले जाणारे असतात. हे जरी पंख निमुळते आणि लहान असले तरी तरी त्यांची उड्डाणशक्ती अतिशत जलद म्हणजे ताशी ५० कि.मी. असते. ह्यातील कित्येक जाती उडता उडता डावीकडे किंवा उजवीकडे जाऊ शकतात किंवा अगदी उडता उडताच फुलांतील मधुरस पीऊ शकतात. हे पतंग सहसा सुर्यास्तानंतर उडताना दिसतात. काही काही जाती तर अगदी मध्यरात्रीनंतर उडताना आढळतात तर काही जाती अपवादात्मक दिवसाच उडताना दिसतात.

या हॉक मॉथ मधेही उड्डाणासाठी खास ओळखले जाणारे बी हॉक मॉथ किंवा हमिंगबर्ड हॉक मॉथ आपल्याला फक्त पावसाळ्यातच दिसतात. बी हॉक मॉथ किंवा हमिंगबर्ड हॉक मॉथ यासारखे पतंग फुलांवर मधाकरता झेपावताना तब्बल ३०० वेळा प्रतिसेकंद पंख हलवतात आणि हवेतल्या हवेतच, उडता उडता आपली लांब सोंड फुलांत खुपसून मध प्राशन करतात. त्यांची ही हालचाल एवढी जलद असते की आपल्याला उडताना त्यांचे फक्त शरीरच दिसते आणि पंखांची हालचाल जाणवून येत नाही. यातील बऱ्याचशा जातींचे पंख पारदर्शक असतात किंवा त्यावर बारीक नक्षी असते. पण म्हणूनच यांचे शरीर हे अतिशय रंगीत असते आणि त्यावर अनेक रंगाची पखरण दिसून येते. या पतंगांची अजून एक खासियत म्हणजे त्यांची लांबलचक सोंड. शरीरापेक्षा कीतीतरी मोठी लांब असलेल्या ह्या सोंडेने ते घंटेसारख्या खोलगट फुलांतील मध सुद्धा सहज पीऊ शकतात. या करता यांची सोंड अगदी १० ईंचापर्यंतसुद्धा लांब असू शकते. याच कारणासाठी ऑर्किड, पपई अश्या कित्येक झाडांचे परागीभवन खास या पतंगाकडून केले जाते आणि त्यासाठी ते आपल्यासाठी अतिशय उपकारक ठरतात.

या पतंगाची मादी त्यांच्या अन्नझाडाच्या पानाखाली एकेकटे अंडे घालते मात्र ती मादी एका हंगामात १००च्या आसपास अंडी घालते. हिरवट रंगाची ही अंडी जातीप्रमाणे ३ ते १० दिवसात उबून त्यातून अळी बाहेर येते. ह्या अळ्याही मोठ्या, जाडजूड असतात. ह्या अळ्यांना ओळखायची सोपी खुण म्हणजे त्यांच्या शरीराच्या शेवटच्या भागावर एक शेपटीसारखे शिंग असते. ही अळी दिसायला नितळ, गुळगुळीत पण जाडजूड आणि गुबगुबीत असते. ह्यांचे रंग अगदी उठावदार असतात. ह्यात प्रामुख्याने हिरवा, पिवळा रंग असतो. त्यांच्यावर पट्ट्या पट्टयांची किंवा डोळ्यांची नक्षी असते. ह्या डोळ्यांच्या किंवा पट्ट्यांच्या नक्षीमुळे त्यांचा अविर्भाव एखाद्या सापासारखा किंवा भयावह असा दिसतो. यात सुद्धा जर त्यांना डिवचले अथवा त्यांना धोका जाणवला तर त्या आपले डोके खाली घालून मान आणि शेपटीकडचा भाग उंचावतात. कोषावस्थेकरता त्या झाडाखाली उतरून पालापाचोळ्यामधे अथवा मातीमधे कोष करतात किंवा चक्क मातीच्या आत शिरून मातीचा घुमटाकार आकार बनवून आत कोष करतात.

या जलद उडणाऱ्या पतंगाचे हवेतल्या हवेत, उडतानाचे छायाचित्र मिळवणे तसे थोडेफार कठिणच काम असते. एकतर इतर पतंगांपेक्षा हे पतंग आकाराने एकदम लहान असतात आणि त्यांचे पंखसुद्धा रंगीत नसतात त्यामुळे ते जंगलात पटकन सापडत नाहीत. यांना शोधण्यासाठी आधी ज्या फुलांमधे मध जास्त आहे अशी झाडे शोधावी लागतात आणि त्या ठिकाणी चक्क त्यांची वाट बघत बसावे लागते. यावेळी आपल्याकडे कॅमेरा, फ्लॅश अशी साधने असावी लागतात आणि "प्रचंड" वेळ थांबण्याची तयारी, चिकाटी असावी लागते. असा सर्व जामानिमा केला तरी आपल्याला योग्य असे छायाचित्र मिळेलच याची खात्री नसते कारण हे पतंग इतके जलद उडत असतात की त्यांच्यावर लेन्सनी फोकसिंग करणे कठिण असते. जर का फोकसिंग केले की तेवढ्यात त्यांचा त्या फुलातला मध पिऊन होतो आणि ते दुसऱ्याच फांदीवर वळतात. त्या फांदीकडे आपण लेन्स वळवली की ते आपल्या अगदी जवळच्या फांदीवरच्या फुलावर झेपावतात. आता ही फांदी आपल्या लेन्सच्या “minimum” फोकसिंग अंतराच्या आत असल्यामुळे आपण तिच्यावर फोकसिंग करू शकत नाही आणि तो पतंग अगदी जवळ असला तरी आपण त्याचे छायाचित्रण करू शकत नाही. आता चक्क तो आपल्या जवळून लांब जाण्याची वाट आपल्याला बघावी लागते पण कदाचीत त्याचा तिथल्या फुलातील “इंटरेस्ट” संपतो आणि तो तिकडून निघूनही जाउ शकतो. त्यामुळे स्वत:च्या “frustration level” ची पातळी कुठपर्यंत जाउ शकते हे बघायचे असेल तर या पतंगाच्या छायाचित्रणाचा अनुभव नक्की घ्यावा.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com
लॉबस्टर पतंगाची अळी.

फुलपाखरांच्या किंवा पतंगांच्या अळ्या ह्या तश्या निरूपद्रवी आणि अतिशय कमी हालचाल करणाऱ्या असतात. याच कारणांमुळे त्यांची पक्ष्यांकडून किंवा इतर भक्षकांकडून सहज शिकार केली जाते. यामुळे स्वत:चा बचाव करण्यासाठी त्यांची रंगसंगती आजूबाजूशी एकदम मिळतीजुळती होणारी असते यामुळे त्या आसपासच्या रंगात एकदम मिसळून जातात. त्याचबरोबर काही जातीच्या अळ्या असे अनाकर्षक रंग धारण करतात की पक्षी त्यांच्या कडे ढुंकूनसुद्धा बघत नाहित. याही पेक्षा काही जातीत तर त्यांच्या आकारच अस काही खास असतो की त्यांचे अस्तित्व जाणवत नाही किंवा त्या अळ्या नसून दुसरेच काहीतरी असल्याचा आभास होतो. याचेच उत्तम उदाहरण म्हणजे या लॉबस्टर पतंगांच्या अळ्या. यांचा अविर्भाव असा काही गचाळ असतो की पक्षी साधारणत: यांच्या आसपास फिरकत नाहीत. याच अळ्या जेंव्हा अगदी लहान असतात तेंव्हा त्यांना डिवचले तर त्या एकदम त्यांचे शरीर आक्रसून घेतात. मग डोके आणि शेपुट एकत्र घेउन पाय ताणतात, यामुळे त्यांचा आकार काहीसा मुंग्यांसारखा भासतो. नवलाची गोष्ट म्हणजे ते त्यांच्या पाठीवरच्या खास ग्रंथींमधून फॉर्मिक आम्लाचा फवारासुद्धा सोडतात. या सगळ्यामुळे त्यांची मुंग्यांची नक्कल अगदी तंतोतंत ठरते आणि त्यांच्या आसपास त्यांचे भक्षक फिरकत नाहित.

फुलपाखराचा जीवनक्रम हा वेगवेगळ्या शारीरिक अवस्थांचा असतो. प्रथम फुलपाखरे अंडी टाकतात, त्यानंतर त्यातून वळवळणारे कीडे बाहेर येतात. या वळवळणाऱ्या कीडयांनाच सुरवंट अथवा अळ्या म्हणतात. या एकाच अवस्थेमधे त्या प्रचंड प्रमाणात खाऊ शकतात आणि तेवढयाच प्रमाणात वाढू शकतात. नवीन जन्माला आलेली अळी तिच्या आयुष्यात १५०० पट खाणे खाते आणि तेवढयाच पटीने वाढते. अळीच्या आयुष्याचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे खाणे, खाणे आणि खाणेच असते. एवढया प्रचंड प्रमाणात खाऊन त्या आपल्या शरीरात पुढच्या अवस्थांकरीता उर्जा चरबीच्या स्वरूपात साठवून ठेवतात.

या अळ्या अंडयाच्या टोकाला एक बारीकसे छीद्र पाडून त्यातुन बाहेर येतात. अंडयातून बाहेर आल्यानंतर सर्वप्रथम ते त्या अंडयाची टरफले खाऊन टाकतात. या अंडयाच्या कवचांमुळे त्यांना सर्वाधिक प्रथिने मीळतात. ही एकमेव वाढायची शारीरिक अवस्था असल्यामुळे जेवढे खाणे खाता येइल तेवढे अळी खाऊन घेते. या अळीचा जबडा एखद्या कात्रीसारखा भरभर चालतो आणि ती पानामागुन पान आणि फांदीमागुन फांदी फस्त करत जाते. जशी जशी अळी वाढत जाते तशी तशी तिची कातडी लहान लहान होत जाते. मग ती कात टाकून नवीन कातडीसकट परत वाढू लागते. अळीच्या आयुष्यात ती एकंदर पाच वेळेला कात टाकते.

जरी अळ्या पाने खाउन जगत असल्या तरी प्रत्येक अळीचे स्वता:चे असे अन्नझाड ठरलेले असते. पानांमधील जी काही रासायनिक द्रव्ये असतात तीच या अळ्यांच्या शरीराला पोषक असतात. म्हणुन अळ्या आपल्या विशिष्टय अन्नझाडावर किंवा त्या उपजातीच्या अन्नझाडावरच जगु शकतात. या अळ्या एखादे वेळी उपाशी मरतील पण दुसऱ्या जातीच्या झाडाला तोंड लावत नाहीत. या करता फुलपाखराच्या मादीने आपल्या उपजत कौशल्याने अगदी बरोबर असलेल्या अन्नझाडावरच अंडी घातलेली असतात. कधीकधी तर ती एखाद्या निष्पर्ण झाडावरसुद्धा अंडी घालते. पण त्या मादीचा अंदाज एवढा बरोबर असतो की जोपर्यंत अंडयातून अळ्या बाहेर येतात तोपर्यंत झाडाला नवीन पालवी फुटलेली असते. या अळ्यांच्या खाण्याच्या आवडीनिवडी आपल्याप्रमाणेच ठरलेल्या असतात. जातीप्रमाणे काही अळ्या अगदी कोवळी पाने खाणे पसंद करतात तर काही जातींच्या अळ्यांना मात्र अगदी जाड, निबर, जुन पानेच लागतात. काही जातीच्या अळ्या पानाचा वरचा पृष्टभाग पोखरून पानाच्या आत जाउन तेथला मांसल गर खातात.

या अशा वेगवेगळ्या अळ्यांना बघण्याचा उत्तम काळ म्हणजे पावसाळ्याचा. अर्थातच या वेळी जंगलात अनेक प्रकारच्या नवनवीन झाडांना पालवी आलेली असते आणि याचमुळे त्यावर अनेक प्रकारची फुलपाखरे आणि पतंग अंडी घालतात. कालांतराने त्यातून अशा चित्रविचीत्र आकाराच्या अळ्या बाहेर येतात. त्यामुळे यावेळी जर का जंगलात आपण फेरफटका मारला तर नक्कीच १०/१२ वेगवेगळ्या प्रकारच्या अळ्या आपल्याला दिसू शकतात. इतर अळ्या जरी सहज दिसत असल्या तरी या लॉबस्टर पतंगाच्या अळ्या दिसणे मात्र थोडे कठीणच काम असते. यांचा एकंदर अविर्भाव असा असतो की झाडावर काहीतरी सुक्या पानाचा कचराच पडला आहे असे वाटते. इथे छायाचित्रात मात्र त्यांचे एकदम जवळून छायाचित्र घेतल्यामुळे त्यांचा आकार, रंग अगदी व्यवस्थीत जाणवतो पण जंगलात मात्र लांबून त्यांन बघितले तर त्या अळ्या आहेत हे सांगूनही पटत नाही.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com

Tuesday, January 12, 2010

भगव्याची कमाल.
फुलपाखरे जरी विविध रंगी असली तरी त्यातील स्कीपर हा वर्ग साधारणत: मातकट रंगाच्या फुलपाखरांचा आहे. या वर्गातील फुलपाखरे सहसा राखाडी, तपकीरी रंगाचीच आढळतात. त्यातील फार कमी जातीत रंगीबेरंगी नक्षी, रंग आढळून येतात. या वर्गातील फुलपाखरांचा आकारही हा अगदीच लहान अथवा मध्यम आकाराचा असतो. यांच्या उलट स्वालोटेल जातीतील फुलपाखरे मात्र आकाराने अतिशय मोठी, रंगानेसुद्धा भरजरी, दिमाखदार असतात. ही फुलपाखरे नुसतीच रंगीबेरंगी नसुन काही तर चमकदार आणि झळाळणारीसुद्धा असतात. त्यामुळे अर्थातच आपल्या जंगलात अश्या दिमाखदार फुलपाखरांच्या मागे छायाचित्रणासाठी पळणारे बरेचजण असतात. मोठ्या आकारामुळे, रंगीबेरंगी उठावदार रंगांमुळे आणि भरदिवसा त्यांच्या उडण्याच्या सवयीमुळे ती सहज सापडता आणि त्यांचे छायाचित्रण सहज करता येते.
मी मात्र स्कीपर जातीतील "भगव्यांच्या" मागावर बरेच दिवस होतो. आता हे भगवे म्हणजे नेमके सांगायचे झाले तर "ऑरेंज टेल आउल" आणि "ऑरेंज आउलेट" ही दोन फुलपाखरे. ही फुलपाखरे अगदी पहाटे किंवा संध्याकाळी उशीरा कार्यरत असतात. त्यामुळे जंगलात दिवसा फिरताना यांचा वावर एकदम कमी आढळतो. त्याच प्रमाणे अतिशय जलद उडण्याकरता ही खास प्रसिद्धा आहेत. त्यात यांचे रंगसुद्धा असे आहेत की अगदी जवळून बघितल्यावरच त्यांच्या "भगव्या" रंगाची जाणीव होते. अन्यथा तशाच मळकट रंगाची असल्यामुळे ती सुसाट उडताना कळतसुद्धा नाहीत. मागे येऊरच्या जंगलात एकदा एका उंच झाडावर हे ऑरेंज आउलेट उडत होते. लांब पल्ल्याच्या लेन्सने जेमतेम त्याचे क छायाचित्र घेता आले पण त्यात फक्त हे ऑरेंज आउलेट आहे एवढेच ओळखता येत होते आणि त्या छायाचित्राला काहीच मजा नव्हती. दुसरे ऑरेंज टेल आऊल तर फक्त एकदाच दिसले पण सुसाट वेगाने ते झाडीत शीरले की पुढे पळत जाउन त्याचा पाठलाग करूनसुद्धा त्याचे मला एकही छायाचित्र मिळवता आले नाही. त्यानंतर पुढे कित्येक वर्षे ती मला आमच्या जंगलात सापडलीच नाहित, तर त्यांचे छायाचित्रण तर दूरच राहीले.
या नंतर बऱ्याच वर्षांनी मला परत एकदा नागलाच्या जंगलात ऑरेंज आउलेट दिसले आणि थोडेफार त्याचे छायाचित्रणसुद्धा झाले. मात्र फार कमी वेळ ते समोरच्या फुलातील मध पीत होते त्यामुळे ते लगेचच तीथून उडून गेले. आता यावर्षी मात्र फणसाडच्या अभयारण्यात या दोनही भगव्यांनी मला एकाच वेळेस दर्शन दिले. आदल्या दिवशी चिखल गाणीच्या पाठवठ्यावर एक जंगली झाड फुलले होते. त्यावर मध पिण्यासाठी ऑरेंज आउलेट बऱ्याच उंचावर बसले होते. त्यामुळे त्याचे छायाचित्रण काही शक्य झाले नाही. मात्र दुसऱ्याच दिवशी अगदी भल्या पहाटे सकाळी सहा, साडेसहाच्या सुमारास वनखात्याच्या रेस्ट हाउसच्या आवारातच मला एक फुलपाखराची चाहूल लागली. त्याच्या जलद उडण्याच्या पद्धतीवरून ते नक्कीच स्किपर होते. मी अंदाज केला की ते बहुतेक ऑरेंज टेल आउल असावे पण तेवढ्यात ते त्या भागातून गायब झाले. परत ५/१० मिनीटातच ते परत घराच्या भिंतीवर आले. माझा अंदाज बरोबर होता ते दुर्मिळ ऑरेंज टेल आउलच होते. आपल्या शरीरातून पोटाकडून पाणी भिंतीवर सोडून, तिथला भाग ओला करून मग त्यात आपली लांबलचक सोंड खुपसून ते क्षार शोषून घेत होते. आमची धावपळ उडाली, पहाटेची वेळ असल्यामुळे कॅमेरे तयार नव्हते. आम्ही पळत पळत जाउन तंबूतून कॅमेरे आणून त्याचे छायाचित्रण सुरू केले. त्याचे मनसोक्त छायाचित्रण करेपर्यंतच बाजुच्या खोलीच्या आसपास ऑरेंज आउलेटची हालचाल सुरू झाली. चुलीच्या आसपासच्या राखेवर ते आकर्षीत होत होत. मात्र ते भयंकर चपळ आणि चंचल होते. सरतेशेवटी ते एका लाकडाच्या फळीवर बसले आणि मग त्याचीसुद्धा छायाचित्रे घेण्यासाठी आमची धावपळ सुरू झाली. फणसाडमधील भल्यापहाटे अगदी अनपेक्षीत अशी ही दोन भगव्यांची एकत्र भेट मला कायम लक्षात राहील.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

मखमली मून मॉथ.
जगातल्या सर्व देखण्या पतंगांची यादी केली तर त्यात आपल्या भारतातल्या मून मॉथ याचा नंबर नक्कीच वराच वरती येईल. दिसायला अतिशय सुंदर असणारा हा पतंग भलामोठा म्हणजे अगदी ५ इंचांएवढा असतो. अतिशय तलम, मखमली पिस्ता रंगाचे हिरवट असे यांचे पंख असतात. त्या पंखांची वरची कडा गडद किरमीजी रंगाची असते तर खालच्या पंखांची टोके एखाद्या शेपटीसारखी लांब आणि वळलेली असतात. पंखांच्या मधे एक पारदर्शक खीडकीसारखे गोलाकार छिद्र भासते. ही नक्षी चंद्राच्या कलेसारखी दिसते म्हणूनच हा "मून" मॉथ. यांचे शरीर जाडजूड, केसाळ आणि पांढरेशुभ्र असते. पाय आणि तोंडाचा भाग गडद किरमीजी रंगाचा असतो. ह्यांच्या स्पृशासुद्धा मोठ्या, कंगव्यासारख्या आणि हिरव्या रंगाच्या असतात. पंखांवरची गुलबट, पिवळसर झाक एकदम मनोहारी भासते.
भारतात सर्वत्र हा पतंग दिसत असला तरी तो सहज मात्र नक्कीच दिसत नाही. पावसाळ्यात आणि पावसानंतरच्या काही दिवसात यांची दिसण्याची शक्यता असते. निशाचर असल्यामुळे हे रात्रीच कार्यरत असतात आणि बऱ्याच वेळेला दिव्यावर आकर्षित झालेले आढळतात. दिवसामात्र झाडांच्या पानामागे हे दडून शांत बसून रहातात. नरापेक्षा आकाराने मोठी असलेली मादी करवंदावर, जांभळाच्या झाडावर जोंधळ्याच्या दाण्याएवढी पांढरट अंडी घालते. या अंड्यांवर तपकीरी, काळसर ठिपके असतात. साधारणत: १२/१४ दिवसानंतर त्यातून हिरवट रंगाच्या अळ्या बाहेर येतात. अतिशय खादाड असणाऱ्या अळ्या ह्या प्रचंड वेगाने खातात आणि तेवढ्याच जबरदस्त वेगाने वाढतात. आजुबाजुची एकदोन पाने वळवून ते आत कोष तयार करतात.
फार पुर्वी फिल्म कॅमेराच्या जमान्यात याची छायाचित्रे मी येऊरच्या जंगलात काढली होती, पन नंतर मात्र मधली काही वर्षे यांनी मला दर्शन दिले नव्हते. या वर्षीच्या सप्टेंबर महिन्यातील गोव्याच्या बटरफ्ल्याय मीटच्या वेळी मात्र याला प्रत्येक दिवशी बघायचा योग आला आणि त्यामुळे त्यांचे व्यवस्थीत छायाचित्रणसुद्धा करता आले. आम्ही गोव्याच्या तांबडी सुर्ला या भागातील जंगलात भटकत असताना आमच्या ग्रुपला एका ठिकाणी हा पतंग एका झाडामागे दडलेला सापडला. त्याचे छायाचित्रण झाल्यावर आम्ही पुढे निघालो. एका झऱ्याच्या काठावर आम्ही विश्रांती घेत होतो. समोरच "बेट"वर आलेल्या मलबार रेवन, क्रुझर, कॉमन जे यांचे छायाचित्रण सुरू होते. एवढ्यात कोणीतरी सांगल आला की तीथे एक पिवळसर, पांढरा वेगळाच दिसणारा किडा आहे आणि त्याने मला त्याच्या मोबाईलच्या कॅमेराने काढलेला त्याचे छायाचित्र दाखवले. मी चक्रावून गेलो, तो कुठलातरी किडा नसुन नुकतेच कोषातून बाहेर आलेले मून मॉथ होते. त्याचे पंखसुद्धा पुर्ण सुकले नव्हती आणि त्यांचा विस्तारसुद्धा झालेला नव्हता.
अर्थातच आम्ही पळत पळत त्या जागेवर पोहोचलो, जमिनीपासून जेमतेम एका फुटाच्या अंतरावर गवताच्या पात्यांच्या आधाराने ते मून मॉथ बसले होते. बाजुलाच त्याच्या , रीकामा, अर्धवट गुंडाळलेला कोष दिसत होता. एखाद्या कापसाच्या बोंडासारखे त्याचे पांढरेशुभ्र शरीर आणि त्यावर पिवळसर, गुलाबी, लाल कडा असलेले पंख अतिशय सुंदर दिसत होते. आम्ही सर्वांनी त्याची झटपट छायाचित्रे काढून घेतली आणि झऱ्यावर परतलो. दर १०/१५ मिनीटांनी मी परत परत त्याच्याकडे जाउन त्याचे निरिक्षण आणि छायाचित्रण करत होतो. त्याची प्रत्येक अवस्था ही अधिकाधिक मनमोहक होती. जवळपास दोन तासांच्या अंतराने त्याचे पंख पुर्ण प्रसरण पावले. तोपर्यंत आम्ही सर्वांनी त्याची शेकड्यानी छायाचित्रे घेतली होती. डोळ्यासमोर त्याचे पंख पुर्ण विस्तार होताना बघणे म्हणजे शब्दात व्यक्त न करण्यासारखे दृश्य होते. जमिनीवर एवढया खालच्या अंतरावर, एवढ्या उठावदार रंगाचा, एवढ्या मोठ्या आकाराचा पतंग असा सहज कसा बसला होता याचेच आम्हाला आश्चर्य वाटत होते. त्यानंतरच्या २/३ दिवसात आम्हाला खुप वेळा वेगवेगळे मून मॉथ दिसले. त्याच्या लालभडक पायांचे, त्याच्या कंगव्यासारख्या हिरव्या स्पृशांचे, त्याच्या वळलेल्या लांबलचक शेपटीचे, त्याच्या पंखांवरील चंद्राच्या कलेप्रमाणे असलेल्या नक्षीचे मी बरेच छायाचित्रण केले. पण अर्थातच त्याचे कोषातून बाहेर येणे आणि पंख विस्ताराचे दर्शन हे कधीही न विसरण्यासारखे दृश्य आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

Friday, May 08, 2009

आमचे पण "बेटींग".
फेब्रुवारी, मार्च महिना आला की आपली जंगले सुनसान होऊन जातात. एकतर हा शाळा, कॉलेजचा परिक्षांचा हंगाम असल्यामुळे सगळे गपचुप घरात अभ्यास करत बसलेले असतात आणि जंगलात तशी लोकांची वर्दळ कमी झालेली असते. याचवेळेस जंगलात पानझड झाली असल्यामुळे सबंध जंगल सुके, सुके आणि उघडे बोडके दिसत असते. सर्वत्र फक्त झाडांचे खराटे उरलेले असतात. याच काळात उन्हे प्रचंड तापायला सुरवात झालेली असते. सध्याच्या वर्षीचा उन्हाळा तर म्हणे २०/२५ वर्षांतला सर्वात गरम उन्हाळा आहे. या अशा काळात जर तुम्हाला सांगीतले की चला आपण जंगलात जाउ आणि छान फुलपाखरे बघून येऊ, तर सर्व जण वेड्यात काढतील. पण पावसाळ्यानंतरच्या काळानंतरचा हाच काळ फुलपाखरए बघण्याचा सर्वोत्तम काळ आहे. अर्थात या वेळेस आपल्याला "चिखल पान" करताना फुलपाखरे दिसतात. पण या चिखलपान करणाऱ्या फुलपाखरांच्या जाती अणि त्यांची संख्या खरोखरच विस्मयकारक असते.
कान्हा, रणथंभोरच्या जंगलात कीतीतरी प्राणी, पक्षी दिसत असले तरी जशी आमची नजर वाघाला, बिबळ्याला शोधत असते तसेच काहीसे या चिखलपानाच्या वेळी "राजांचे" होते. चिखलपानाच्या वेळी सुक्या ओढ्यात, ओलसर चिखलावर स्पॉट स्वोर्डटेल, कॉमन गल, ईमीग्रंट, झेब्रा ब्लू, लाईन ब्लू, सेलर्स, प्लम जुडी, पॅन्सी अशी अनेल फुलपाखरे येत असली तरी आम्ही वाट बघत असतो तो राजांची. ब्लॅक राजा आणि टॉनी राजा ही वर्षात फक्त याच वेळी दिसणारी फुलपाखरे आहेत. त्यांच्या भन्नाट उडण्याच्या वेगामुळे एरवी ती फक्त सुसाट उडताना दिसली तरच दिसतात. या राजांची अजुन एक खासियत म्हणजे ती नुसत्या चिखलावर सहसा आकर्षित होत नाहीत. जर अती सडलेली फळे, दारू, प्राण्यांची विष्ठा किंवा मुत्र असेल तर त्यांची चंगळ असते आणि फक्त याच वेळेस ती खाली जमिनीवर उतरतात. इतरवेळी एकतर ती सुसाट उडत असतात किंवा झाडवर उंच बसलेली असतात. यातील टॉनी राजा हे अतिशय देखणे आणि आकाराने मोठे असलेले फुलपाखरू आहे. या फुलपाखराच्या पंखांची वरची बाजू उठावदार पिवळसर भगव्या रंगाची असते आणि वरच्या पंखांच्या टोकांना जाड काळी किनार असते. मादी असएल तर या काळ्या किनारीच्या खाली एक पांढरा पट्टा असतो. पंखांची खालची बाजू निळसर पिवळी असते आणि त्यावर चंदेरी झळाळी असते. वरती बारीक तपकीरी, लालसर रेघांची नक्षी असते. यांना छान उठावदार शेपट्यासुद्धा बहाल केलेल्या आहेत.
जंगलात जर का तुम्हाला यांना नैसर्गिक अवस्थेत बघायचे असेल तर एक वेळ जमू शकेल पण त्यांचे छायाचित्रण फारच कठीण आहे. कारण ती उंचाचर उडत असतात आणि त्यांचा वेगसुद्धा ताशी ६० कि.मी. पेक्षा जास्त असतो. यामुळे यांना जर आकर्षित करायचे असेल तर "बेटिंग"च करावे लागते. फळांच्या "बेट" वर साधरणत: ब्लू ओकलीफ, गॉडी बॅरन अश्या जाती आकर्षित होतात पण राजांना आकर्षित करायला दारूत बुडवलेली फळेसुद्धा चालत नाहीत. मोरी माशाचा खास २/३ दिवस सडवलेलेआ तुकडा, कोलंबीची २/३ दिवस पाण्यात कुजवलेली फोलकटे असा अतिघाण वास येणारा ऐवज ठेवला तर ही "राजा" मंडळी क्षणार्धात त्यावर येतात. एकदा का ती "बेट"बर आली की मग मात्र ती तीकडून उडायचे नाव घेत नाहीत आणि तुम्हाला त्यांचे यथेच्छ छायाचित्रण करून देतात. मात्र हे छायाचित्रण करताना प्रचंड दुर्गंधी आपल्याला सहन करावी लागते. साधारणत: २ मिनीटांपेक्षा जास्त तुम्ही तीथे थांबू शकत नाही. थोडेसे बाजूला जाउन, जरा मोकळी हवा घेउन परत त्या ठीकाणी जाउन छायाचित्रण करावे लागते. अर्थात याचा योग्य तो मोबदलासुद्धा आपल्याला छायाचित्राद्वारे मिळतो. अन्यथा यांची अशी छायाचित्रे मिळने केवळ अशक्य असते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

ग्रास डेमन.
पावसाळ्यात ग्रास डेमन हे फुलपाखरू आपल्याला अगदी सहज दिसते आणि ते ओळखण्यासाठीसुद्धा खुप सोपे असते. याचा आकार मध्यम असून त्यांचा रंग काळा असतो आणि त्यावर पांढरे ठिपके असतात. ही ठिपक्यांची नक्षी पंखांच्या वर आणि खाली दोनही बाजूंना असते. यांचे नर आणि मादी सारखे दिसत असले तरी यांचा ड्राय सिझन फॉर्म (उन्हाळ्यातील रंगसंगती) थोडासा वेगळा दिसतो. यावेळी त्यांचे पंख थोडेसे पिवळसर असतात आणि त्यावर लालसर तपकिरी रंगाची छटासुद्धा असते. पावसाळ्यात ही फुलपाखरे जेंव्हा पानावर बसतात तेंव्हा ती थोडेसे पंख उघडून बसतात आणि सतत ते पंख असे काही हलवतात की त्यांच्या ठिपक्यांच्या मुळे ते पंख चक्राकार फिरत असल्याचा भास होतो. यासाठी ते त्यांचे खालचे पंख आधी हलवतात आणि ही क्रीया अर्धवट असतानाच वरचे पंखसुद्धा हलवायला सुरवात करतात. या त्यांच्या अजब आणि एकमेव वैशिष्ट्यामुळे त्यांना आपण जर एकदा बघितले तर ती आपण सहज ओळखू शकतो. आपल्या भारतात पंखांची अशी वैशीष्ट्यपुर्ण हालचाल करणारे हे एकमेव फुलपाखरू आहे.
हे फुलपाखरू सहज दिसणारे असले तरी यांची उडण्याची पद्धत जलद आणि वेडीवाकडी वळणे घेत जाणारी असते. त्यातून याचा रंग काळा, पांढरा असल्यामुळे झाडीतील दाट काळोखात ती बसली तर पटकन दिसत नाहीत. मात्र यांचा वावर रानहळद, पेव या झाडांच्या आसपास असतो. कारण या जातींवर या फुलपाखराच्या माद्या अंडी घालतात. अंडी घालण्यापुर्वी मादी बऱ्याच झाडांचे आधी परिक्षण करते आणि जेंव्हा तीला एखादे झाड योग्य वाटेल तेंव्हाच त्या झाडाच्या पानाखाली आपले पोट वळवून एक लालसर रंगाचे, गुळगुळीत, गोलाकार अंडे घालते. अंडयातून बाहेर आल्यावर अळी प्रथम अंडयाचे टरफल मटकावते आणि नंतर त्या झाडाच्या पानाची एक छोटीशी वळवून आपल्याकरता खोली बनवते. इतर फुलपाखरांच्या अळीप्रमाणे ही अळीसुद्धा खादाड असली तरी थोडीशी लाजाळू असते आणि आपला खाण्याचा प्रोग्राम फक्त रात्रीच उरकते. अळीनंतर कोषसुद्धा त्याच झाडावर होतो आणि त्याचा रंगसुद्धा अळीच्य रंगाशी मिळताजुळता असतो. कोषाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची लांबलचक सोंड. ही सोंड त्यांच्या पंखाच्यासुद्धा बाहेर आलेली असते. अर्थातच प्रौढ फुलपाख्रराची सोंडसुद्धा शरीराच्यामानाने फारच मोठी प्रगत झालेली असते. "स्कीपर" जातीतील हे फुलपाखरू असल्यामुळे त्यांना फुलांतील मध खुप प्रिय असतो आणि त्यातून या लांबलचक सोंडेमुळे त्यांना घंटेसारख्या किंवा खोलगट फुलांतील मधसुद्धा सहज पीता येतो. काही घंटेच्या आकाराच्या अतिखोल फुलातील मध पिण्यासाठी तर या फुलपाखराला आख्खे आत घुसावे लागते आणि याच कारणामुळे त्या फुलांचे परागीभवन शक्य होते जे इतर कुठलाच किटक करू शकत नाही.
सर्वसाधारणपणे नविन छायाचित्रकार फुलपाखरांच्या छायाचित्रणासाठी अलिप्त असतात. त्यांच्या म्हणण्याप्रमाणे फुलपाखरे खुप चंचल आणि चपळ असतात आणि एका जागी कधीच बसत नाहीत आणी यामुळे त्यांचे छायाचित्रण शक्य होत नाही. मात्र हे काही पुर्ण खरे नाही कारण फुलपाखरे जरी चपळ असली तरी फुलांतील मध पिण्यासाठी ती बराच वेळ फुलांना भेटी देतात आणि जेव्हा ती विश्रांतीसाठी बसतात तेंव्हा सुद्धा त्यांचे छायाचित्रण सहज शक्य होते. अर्थात यासाठी जर का आपला फुलापाखरांचा थोडासा अभ्यास असेल आणि आपल्याला त्यांच्या सवयींबद्द्ल माहिती असेल तर खरोखरच आपल्याला त्यांची छान, आकर्षक छायाचित्रे मिळू शकतात. ही "डेमन" मंडळी स्किपर या फुलपाखरांच्या गटात येतात, हा गट जलद उडण्यासाठी प्रसिद्ध आहे पण त्याच वेळेस फुलांतील मध पिण्यासाठी सुद्धा प्रसिद्ध आहे. त्यामुळे या डेमन मधील ग्रास डेमन, रेस्ट्रीक्टेड डेमन आणि बॅंडेड डेमन ही मंडीळी फुलांवर हमखास भेट देतात. घाणेरी, सदाफुली या फुलांवर मध पिण्याकरता तर रानहळद, सोनटक्का यावर अंडी देण्यासाठी ही फुलपाखरे या झाडांच्या आजूबाजूस उडत असतात. त्यामुळे आपण जर का या फुलांच्या आसपास दबा धरून बसलो तर आपल्याला या प्रकारची अनेक छायाचित्रे अगदी कॉम्पॅक्ट कॅमेरानेही सहज मिळू शकतात.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

Thursday, March 05, 2009

मंकी पझल.
हे एक विचित्र नाव असलेले पण अतिशय छान दिसणारे छोटेसे फुलपाखरू आहे. कुसूमच्या झाडाच्या लालभडक कोवळ्या पानांवर हे आपल्याला मार्च / एप्रीलच्या महिन्यात बसलेले आढळते. हे फुलपाखरू सहसा जमिनीच्या आसपास उडते. पण असे असले तरीही त्याची उडण्याचे पद्धत अतिशय जलद असते आणि त्याच्या पिवळ्या, काळ्या रंगामुळे ते उडताना कळतसुद्धा नाही. बऱ्याच वेळेला सकाळच्या कोवळ्या उन्हात ते पानांवर पंख उघडून बसलेले आढळते. याचा आकार इतर "ब्लू" फुलपाखरांप्रमाणेच अतिशय लहान असतो. पंखांची वरची बाजू गडद तपकीरी असते आणि वरच्या बाजूला पांढरट / पिवळट २-३ ठिपके असतात. खालच्या पंखाच्या वरच्या बाजूला पिवळसर ठिपक्यांची किनार असते णि ३ शेपट्या असतात. पंखाच्या खालच्या बाजूला मात्र असमान नक्षी असते. मुख्य रंग तपकीरी पिवळा असला तरी काळ्या पांढऱ्या रेषांची नक्षी त्यावर असते.
फुलपाखरांची "ब्लू" ही जात जगात संख्येने जवळपास सर्वात मोठी म्हणून मानली जाते. आज भारतातसुद्धा यांच्या ४५०हून अधीक उपजाती सापडतात. ही फुलपाखरे आकाराने छोटी असतात. सर्वसाधारणपणे यांच्या पंखांचा वरचा रंग नीळा किंवा जांभळा असतो म्हणून यांना "ब्लू" असे म्हणतात. यांच्यात नरांचे आणि माद्यांचे रंग वेगवेगळे असतात आणि नरांचे रंग अधीक गडद आणि झळाळणारे असतात. त्याचप्रमाणे हवामान आणि ऋतूंप्रमाणे यांचे रंग बदलतात किंवा कमी अधीक गडद होतात. बऱ्याच उपजातींचे नर हे कोवळ्या उन्हात आपले पंख उघडून बसलेले दिसतात. ही फुलपाखरे फुलांवर आकर्षीत होतात पण त्याच वेळेला काही उपजाती मेलेल्या प्राण्यांवर, त्यांच्या विष्ठेवर, झाडाच्या डिंकावर पण आकर्षीत होतात.
ही फुलपाखरे नाजूक, चिमुकली असली तरी त्यांना पण शत्रू असतात, आणि त्यांच्यापासून बचाव करायला त्यांच्याकडे काही खास युक्त्या आहेत. पहिली युक्ती म्हणजे त्यांच्या पंखांच्या टोकाला असणाया शेपट्या. या शेपट्या, त्या बाजूला असणारी ठिपक्यांची डोळ्यासारखी दिसणारी नक्षी यामुळे तो भाग एकदम डोक्यासारखा भासतो. ही फुलपाखरेसुद्धा बसताना या शेपट्या एकसारख्या हलवत रहातात यामुळे तो पंखाचा शेवटचा भाग त्याच्या डोक्यासारखा दिसतो आणि शेपट्या ह्या स्पृशांसारख्या वाटतात. यामुळे भक्षक खऱ्या डोक्याकडे हल्ला न करता ह्या खोट्या डोक्याकडे करतो आणि त्याच्या तोंडी फक्त पंखाचा काही भाग लागतो, आणि फुलपाखराचा जीव वाचतो. दुसरी युक्ती म्हणजे काही उपजातींच्या अळ्या ह्या मुंग्याबरोबर रहातात. या अळ्यांच्या शरीरावर एक गोड द्राव देणारी ग्रंथी असते. हा द्राव मुंग्यांना आकर्षीत करतो, म्हणून या मुंग्या ह्या अळ्यांना संपुर्ण संरक्षण देतात आणि त्याबदल्यात त्यांना या अळ्यांकडून हा गोड द्राव मिळतो. या प्रकारच्या सहजीवनामुळे दोनही कीटकांचा आपापसात फायदा होतो.
अतिशय दिमाखदार आणि देखण्या अश्या या फुलपाखराला जंगलात शोधता शोधता मात्र नाकी नऊ येतात. आकार एकदम लहान, जलद आणि वेडीवाकडी वळणे घेत उडण्याची सवय आणि निसर्गात लपणारे रंग यामुळे ते पटकन सापडत नाही. जरी सापडले तरी ते छायाचित्र काढायच्या आत इतक्या वेगाने तिकडून उडून जाते की आपण त्याल फक्त "कुठे गेले कुठे गेले" म्हणून शोधत रहातो. मला आतापर्यंत यांची अनेक छायाचित्रे मिळाली पण त्याचे पंख उघडलेल्या स्थितीत काही छायाचित्र मिळत नव्हते. जरा त्यांच्या जवळ गेलो की ते लगेच एकतर पंख बंद तरी करायचे किंवा अर्धे पंख मिटून घ्यायचे. मात्र जेंव्हा दिवाळीच्या दिवसात आंबोलीला गेलो असताना तिकडच्या जंगलात जरा आत गेल्यावर, थंडी जबरदस्त असल्यामुळे वन खात्याच्या नर्सरीमधे ही फुलपाखरे मोठया प्रमाणावर पंख उघडून दिसली. दोन वर्षापुर्वी तर नागलाच्या जंगलात फिरताना मला हे फुलपाखरू दिसले, त्याची उडण्याची पद्धत जरा वेगळी वाटत होती आणि ते त्याच्या अन्नझाडाच्या आसपास घोटाळत उडत होते. बहुतेक ती मादी असून ती अंडे घालायला योग्य ती जागा शोधतेय असा अंदाज मी बांधला आणि खरोखरच तीने आपले पोट वक्राकार करून एक / दोन अंडी त्या झाडाच्या लालचुटूक पानावर घातली. हे सगळे इतके काही क्षणार्धात झाले के काही कळायच्या आत ते फुलपाखरू तिकडून उडून गेले होते, अर्थात मी आणि माझा कॅमेरा तयार असल्यामुळे मला एकतरी छायाचित्र जरूर मिळाले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

Tuesday, February 03, 2009

परोपजीवन.
परोपजीवन म्हटले की आपल्याला लगेच झाडांवरची बांडगुळे आठवतात. मात्र फुलपाखरासारख्या नाजूक आणि गोंडस किटकावरसुद्धा जगणारे बरेच परोपजीवी किटक आहेत. फुलपाखरांच्या अळ्या ह्या अशा परोपजीवी किटकांना पटकन बळी पडतात कारण त्यांची रचना ही परोपजीवी किटक वाढायला उपयोगी असते. एरवी यजमान आणि परोपजीवी प्राणी किंवा झाड दोघेही जगतात. मात्र फुलपाखरांच्या बाबतीत असे घडत नाही. त्यांच्यात यजमान अळी किंवा कोष हमखास मरतो आणि परोपजीवी किटक अगदी आनंदात आपली प्रजा वाढवतात. ह्या परोपजीवी माश्यांच्या यजमान अळ्या ठरलेल्या असतात. विशीष्ट्य जातीच्या अळ्यांवरच ते आपली अंडी अथवा कोष करतात. ब्रॅकोनिडी कुळातील माशी फुलपाखराच्या अळीला एक सूक्ष्म छिद्र पाडून त्यात अंडी घालतात. ही अंडी टाकायला त्यांच्याकडे तीक्ष्ण असा सुईसारखा अवयव त्यांच्या पोटाच्या टोकाशी असतो. ही अंडी आतल्या आत उबून आत अळीचे मांस अन्न म्हणून खायला सुरूवात करतात. प्रथम ते चरबी खातात, मग ते पचनसंस्था, मज्जासंस्था यांच्यावर हल्ला चढवतात. अशाप्रकारे ती फुलपाखराची अळी मरून जाते अथवा मलूल होते. यानंतर त्या अळ्या उरलेले मांस खातात आणि पुर्ण वाढ झाल्यावर तिथेच त्या अळीच्या मृत शरीरावर किंवा बाजूला सोनेरी किंवा पांढरे तांदळाच्या दाण्याएवढे कोष करतात. यथावकाश त्यातून त्या परोपजीवी माश्या बाहेर येतात.
टॅचनिडी कुळातील परोपजीवी माश्यासुद्धा काहीशी अशीच पद्धत वापरतात. पण जास्तीकरून त्या त्यांची अंडी अथवा अळ्या ह्या फुलपाखराच्या अळीच्या अन्नझाडावर टाकतात. मग या परोपजीवी अळ्या यजमान अळीला चिकटतात आणि स्वत:च तिच्या शरीरात शिरतात. माईटस जातीचे परोपजीवी किटक बाहेर राहून अळीच्या शरीरातील रस शोषून घेतात. कधी कधी कोषांनासुद्धा ह्या माश्या टोचून त्यात अंडी घालतात. ह्या परोपजीवी किटकांबरोबरच अळ्यांना इतरही रोग होऊ शकतात. बऱ्याचदा अळ्या मरगळलेल्या आणि सुरकुतलेल्या अवस्थेत टांगलेल्या दिसतात किंवा त्यांच्या शरीरातून एक चिकट द्राव आलेला दिसतो. असे होण्याची बरीच कारणे असू शकतात. एकाच झाडावर अळ्यांची जास्त गर्दी, अस्वच्छता, ओले खाणे अथवा उपासमार यामुळे असे रोग होतात. काही अळ्यांना व्हायरसमुळे किंवा बुरशीजन्य रोगसुद्धा होतात. ह्या सर्वांवर मात करूनही काही अळ्या यशस्वीपणे कोष करून मग त्यातून प्रौढ फुलपाखारू बाहेर येते आणि याच कारणासाठी मादीने जरूरीपेक्षा जास्त अंडी घातलेली असतात.
फुलपाखरांवर घडणाऱ्या या परोपजीवनाची छायाचित्रे निसर्गात क्वचीतच आणि नशीबाने मिळतात. सोबतच्या छायाचित्रात दिसणाऱ्या कॉमन नवाबच्या हिरव्या अळीच्या शरीरातून बाहेर येउन परोपजीवी माशीच्या पिवळसर अळ्या कापसासारख्या धाग्यांनी कोष विणत आहेत. त्यांनी एवढ्या सफाईने कॉमन नवाबच्या अळीचे शरीर खाल्ले होते की त्या तिचे शरीर फाडून बाहेर आल्यवरसुद्धा पुढे कित्येक वेळ ती अळी जिवंतच होती. असे होण्यासाठी या परोपजीवी अळ्यांचा जीवनक्रम एवढा जलद वाढतो की नवाबची अळी कोष करण्याच्या आधी त्यांना त्यांचा कोष करायचा असतो. त्यांचा कोषसुद्धा होतो तो नवाबच्या अळीच्या शरीराखालीच, बीचारी ती अळी मात्र त्यांच्या कोषावर मलूलपणे बसून रहाते. एकदा लिंबाच्या झाडावर लाईम जातीच्या फुलपाखराने कोष केला. काही दिवसानंतर कोष काहीसा काळपट झाला अर्थात दुसऱ्या दिवशी ते फुलपाखरू कोषातून बाहेर येण्याची ती लक्षणे होती. मी पहाटेपासून कोषावर लक्ष ठेवून बसलो होतो. मात्र कोषातून छानसे पिवळ्या, काळ्या रंगाचे फुलपाखरू बाहेर यायच्या ऐवजी अतिशय बारक्या काळ्या रंगाच्या माश्या एका छोट्या भोकातून बाहेर यायला लागल्या. त्या एका कोषातून २७ परोपजीवी माश्या त्या सकाळी बाहेर आल्या आणि मला मात्र फुलपाखराऐवजे त्या छोट्या माश्यांचीच बाहेर येतानाची अनेक छायाचित्रे मिळाली.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

Friday, January 09, 2009

राजबिंडा ब्लॅक राजा.
एप्रिल, मे महिना आला की उन्हाची तलखी वाढायला लागते. आपल्या इकडच्या पानगळीच्या जंगलात जाताना दहावेळा विचार करावा लागतो कारण सर्वच मोठ्या झाडांची पाने गळून गेलेली असतात आणि लहानसहान खुरटी झुडपे, गवत पुर्ण वाळून गेलेले असते. पक्षिनिरिक्षणासाठी आणि फुलपाखरांसाठी मात्र हा उत्तम काळ असतो. वाळक्या बिनपानांच्या झाडांत रंगीबेरंगी पक्षी सहज दिसतात. अगदी त्यांच्या आवाज आला आला तरी पर्णहीन झाडांवर त्यांना शोधणे सोपे जाते. या पक्ष्यांबरोबरच फुलपाखरांकरतासुद्धा हा काळ योग्यच असतो. बऱ्याच ओढ्यांच्या जागा, धबधब्यांच्या ठिकाणे वाळायला लागलेली असतात. पाण्याचे प्रमाण कमी असते आणि काही ठिकाणी चिखल सुकायला लागला असतो. हेच ठिकाण ह्या फुलपाखरांकरता योग्य असते. खुपशा फुलपाखरांच्या जातीतील नर अश्या ठिकाणी "चिखलपान" करायला एकत्र जमतात. एकत्र म्हणजे अक्षरश: ती शेकड्याने एकत्र, एकाच ठिकाणी जमलेली असतात. फुलपाखरांची वास घ्यायची क्षमता जबरदस्त असते आणि याच कारणामुळे ती जास्त मध असलेल्या फुलांवर लगेच आकर्षित होतात. याच मुळे ती या ओलसर चिखलावर पण आकर्षित होतात. ह्या चिखलात त्यांना पोषक अशी क्षारद्रव्ये मिळतात जी त्यांना फुलांतील मधापासून मिळत नाहीत.
बऱ्याच वेळेला नेहेमी जलद उडणारी फुलपाखरे यावेळी चिखलपान करताना आपल्याला अगदी शांत बसलेली आढळतात. याचबरोबर इतर वेळी न आढळणारी पण याच वेळेस दिसणारी स्पॉटेड स्वोर्डटेल, ब्लॅक ऍंगल अशी फुलपाखरे दिसतात. या सगळ्या फुलपाखरांबरोबर माझी नजर कायम शोधत असते ती "राजा" फुलपाखरांना. आपल्याकडे "टॉनी राजा" आणि "ब्लॅक राजा" असे दोन प्रकार दिसतात. दोघेही भन्नाट वेगाने उडणारे आणि बघता बघता होत्याचे नव्हते होणारे. ही फुलपाखरे तशी सहसा शहरात दिसत नाहीत. घनदाट जंगलांमधेच दिसली तर फार कमी वेळा दिसतात. या दोनही राजांना अतिपक्व फळे, मादक द्रव्ये, कुजलेली फळे / मांस यांची फार ओढ असते. त्यामुळे असे काही पदार्थ असतील तर त्यावर ती लगेच आकर्षित होतात आणि अश्या वेळेस त्यांचे छान छायाचित्रण होऊ शकते. हे ब्लॅक राजा फुलपाखरू खरोखरच राजा नावाला साजेसे असते. त्यांचे खालचे पंख चमकदार पांढऱ्या, राखी रंगाचे असतात आणि त्यावर निळसर झळाळी असते. ह्या पांढऱ्या रंगावर उठावदार पिवळ्या रंगाचे ठिपके असतात. वरून मात्र हे फुलपाखरू काळसर रंगाचे असून त्यावर ठळक पिवळ्या रंगाच्या ठिपक्यांच्या रांगा असतात. सर्वात आकर्षक आणि राजाला शोभणाऱ्या म्हणजे याच्या खालच्या पंखांवर दोन दिमाखदार शेपट्या असतात. ज्या त्याच्या राजबिंड्या रूपात कायम भर घालतात. त्याच्या भन्नाट उडण्याच्या वेगामुळे आणि निसर्गाशी समरूप होणाऱ्या रंगामुळे ते एरवी पटकन दिसून येत नाहीत.
गेल्या वर्षी आम्ही नेलेल्या "फ्रुट बेट" वर एक ब्लॅक राजा आकर्षित झाले आणि आम्हाला त्याची बरीच छायाचित्रे मिळाली. मात्र या वर्षी माहिम निसर्ग उद्यानात माझ्या नेल्सन नावाच्या मित्राला एका झाडावर ७ ब्लॅक राजा एकाच ठिकाणी टिपता आले. त्याचे ते छायाचित्र अप्रतिम होते पण लगोलग आम्ही येऊरला गेलो असताना आम्हाला एक ब्लॅक राजा आकर्षित झालेले दिसले त्याचे छायाचित्रण करत असतानाच अजून दुसरे दोन ब्लॅक राजा आले आणि त्याच जागी बसले आणि मग मलासुद्धा एकाच वेळी तीन तीन ब्लॅक राजांची छायाचित्रे मिळाली. ती त्यांच्या रसपाना एवढी दंग होती की मी त्यातल्या एकाला हळूच बोटावर घेतले तरी त्याला त्याचे काही भान नव्हते. इतरांनी त्याची माझ्या बोटावर अगदी जवळून छायाचित्रे घेतल्यावर मी त्याला माझ्या मित्राच्या बोटावर सरकावले तरीही ते तिथेच स्थीर होते. इतरवेळी सुसाट वेगाने जाणारे हेच ते फुलपाखरू ह्यावर विश्वास बसत नव्हता. या नंतर तर तो मित्र त्याच्या कॅमेरात त्या फुलपाखराचे छायाचित्रण करताना त्याच्या लेन्समधे त्या ब्लॅक राजाचे प्रतिबिंब आणि पुढे ते बोटावरचे फुलपाखरू असेही छायाचित्र मला मिळवता आले.
युवराज गुर्जर.
http://www.yuwarajgurjar.com/

Tuesday, January 06, 2009

फुलपाखराशी झटापट.
सगळे कोळी मांसाहारी असतात आणि बऱ्याच प्रकारचे किटक हे त्यांचे मुख्य भक्ष्य असते. पण वेळप्रसंगी ते इतर कोळी एवढेच नव्हे तर त्यांच्याच जातीतील अशक्त कोळ्यांवरसुद्धा ताव मारायला पुढेमागे बघत नाहीत. सर्वसाधारणपणे कोळी जरी असले लहानसहान भक्ष्य खात असले तरी काही जातीचे कोळी हे बेडूक, सरडे, उंदीर आणी लहान पक्ष्यांचीसुद्धा शिकार करतात. कोळ्यांचे तोंड हे फक्त द्रव पदार्थ पिण्याकरता खास बनलेले असते. भक्ष्याच्या शरीरातील सर्व जीवनरस हा त्याच्या खास मुखावयातून शोषला जातो. अर्थातच हा द्रव पदार्थ ते पीत असल्यामुळे त्यांना खास वेगळे असे पाणी अगदी कमी लागते. कोळी जरी खादाड असले तरी प्रसंगी मोठ्या काळाकरता ते सहज उपास सोसू शकतात. कोळी त्यांच्या धारदार आणि तिक्ष्ण सुळ्यांनी भक्ष्याच्या शरीरात विष पसरवतात आणि त्यांना बेशुद्ध करून मग त्यांच्यावर ताव मारतात.
जाळे विणणाऱ्या कोळ्यांमधे जेंव्हा जाळ्यात किटक सापडतो तेंव्हा कोळी आधी खात्री करू घेतो की ते त्याच्यासाठी योग्य खाद्य आहे की नाही. जर एखादी विषारी गांधीलमाशी सारखी माशी कोळ्याच्या जाळ्यात अडकली तर कोळी सावधपणे जाउन, तीच्यामधे योग्य अंतर ठेवून तीला जाळ्यातून हळूहळू सोडवण्याच्या प्रयत्न करतो. बऱ्याच वेळेला चविष्ट नसलेले किटक किंवा विषारी, अखाद्य फुलपाखरे जाळ्यार अडकतात तेंव्हासुद्धा त्यांना न चावता त्यांना हळूहळू जाळ्यातून सोडवण्याचा तो प्रयत्न करतो. यामुळे त्याचे उपयोगी रेषमाचे धागे आणि विष यांची बचत होते. खाण्याजोग्या फुलपाखरांना मात्र लगेचच दुसऱ्या प्रकारच्या जाळ्याने वेटोळे घातले जातात आणि नंतर सावकाश भुख लागल्यावर त्याच्यावर ताव मारला जातो.
कुठल्या जातीचा किटक जाळ्यात सापडला आहे याच्यावरूनसुद्धा त्याला कुठे आणि कसे चावे घ्यायचे हे ठरलेले असते. गांधीलमाशी असेल तर तीला डंख करणारा काटा पोटाला असतो, तिथे चावा घेतला जातो. मधमाशी असेल तर तीच्या तोंडाचा चावा घेतला जातो. लाथा मारणारा नाकतोडा असेल तर त्याच्या लांब पायाचा चावा आधी घेतला जातो. पण त्याच वेळेला जर पतंग किंवा घरमाशी असे निरूपद्रवी भक्ष्य असेल तर थेट त्याच्या धडाचा आधी चावा घेतला जातो. जाळे बनवणारे कोळी अश्या प्रकारे शिकार करतात पण फुलात लपून रहाणारा "क्रॅब स्पायडर" हे त्याच्या रंगामुळे आजूबाजूला मिसळून जातात आणि मग तीथे आकर्षित होणाऱ्या किटकावर हल्ला करतात. जमीनीवर रहाणारे कोळी धावत जाउन, उडी मारून इतर किटक, मुंग्या ह्यांना पकडून त्यांची शिकार करतात.
बऱ्याच वेळेला फुलपाखरांचे छायाचित्रण करताना त्यांच्यावर ताव मारणारे, त्यांची शिकार करणारे कोळी बघायला मिळतात. येऊरच्या जंगलात सुंदर, रंगीबेरंगी "कॉमन जझबेल" या फुलपाखराचे छायाचित्रण करत होतो. अचानक ते फुलपाखरू घाणेरीच्या झुडपात बांधलेल्या मोठ्या "जायंट वूड स्पायडर"च्या जाळ्यात अडकले. त्या कोळ्याची भलीमोठी मादी जाळ्यावर त्या फुलपाखराच्या धडपडीची स्पंदने जाणवून लगेचच धावून आली आणि काही सेकंदातच त्याला दुसऱ्या चिकट रेषमाच्या धाग्यांनी वेढून टाकले. फक्त काही सेकंद चाललेला हा शिकारीचा खेळ खरोखरच थरारक होता. दुसऱ्या छायाचित्रात दिसणारे "ग्लासी टायगर" जातीचे फुलपाखरू फुलावर आकर्षित झाले होते पण त्याची हालचाल थोडी वेगळी जाणवत होती. जवळ जाउन निरीक्षण केले तेंव्हा कळले की त्या फुलाच्य खाली "क्रॅब स्पायडर" लपला होता आणि त्याने त्या आकाराने बऱ्याच मोठ्या असलेल्या फुलपाखराला पकडले होते. काहे सेकंदातच त्या फुलपाख्रराच्या शरीरातील सर्व जीवनरस शोषून घेतला आणि फोलकटासारखे उरलेले त्याचे पंख खाली सोडून दिले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/


Monday, January 05, 2009

चिमुकल्यांचे स्थलांतर.
स्थलांतर म्हटले की आपल्याला पक्षी स्थलांतर लगेचच आठवते. आज जगात बरेच पक्षी, मोठे प्राणी, मासे स्थलांतर करतात पण अतिशय चिमुकली, नाजुकशी फुलपाखरेसुद्धा स्थलांतर करतात हे बऱ्याच जणांना कदाचित नवीन असेल. लहान आणि नाजुकसुद्धा असणारे हे किटक प्रचंड लां अंतराचेसुद्धा स्थलांतर सहजासहजी करतात. पण तरीसुद्धा पक्ष्यांचे स्थलांतर आणि फुलपाखरांचे स्थलांतर यात थोडा फरक आहेच. पक्ष्यांचे स्थलांतर दुमार्गी असते तर फुलपाखरांचे एकमार्गी असते. पक्ष्यांसारखी फुलपाखरे परत त्यांच्या जन्मस्थळाला भेट देत नाहीत. पण तरीसुद्धा ही नाजुकशी फुलपाखरे त्यांच्या आयुष्यात एकदाच स्थलांतर करतात आणि हे अंतर अगदी २ कि.मी. पासुन ३००० कि.मी. पर्यंत लांब असू शकते. तापमानातील आणि आर्द्रतेतील बदल, अन्नझाडांची कमतरता आणि अचानक वाढणारी संख्या ही फुलपाखरांच्या स्थलांतराची मुख्य कारणे असू शकतात असा तज्ञांचा अंदाज आहे.
पक्ष्यांमधे अथवा प्राण्यांमधे स्थलांतराचा अभ्यास करणे तसे सोपे असते कारण एकतर ते आकाराने मोठे असतात, त्यांचे आयुष्य जास्त असते आणि दरवर्षी नित्यतियमाने ते त्याच त्याच जागी परत येतात. पण फुलपाखरांचे आयुष्य कमी असते, जी पिढी दक्षिणेकडे स्थलांतर करून अंडी घालते ती तिथेच मरते. त्यांची पुढची पीढी परत उत्तरेकडे उडत येते. या स्थलांतराच्या उड्डाणाकरता ही फुलपाखरे सहसा एकाचे दिशेने दोन भौगोलीक भागात उडतात. सहसा ही उड्डाणे दिवसा आणि त्यातसुद्धा ज्या दिवशी सुर्यप्रकाश चांगला असे त्या दिवशी होतात. या सुर्यप्रकाशामुळे त्यांना उडण्याकरता योग्य ती उर्जा मिळते. या स्थलांतराकरता फुलपाखरे एकत्र कशी जमतात, कुठल्या दिशेने उदायचे हे कसे ठरवतात आणि जाण्याच्यी ठिकाणी त्यांच्या अळ्यांना भरपुर अन्नझाडे उपलब्ध आहेत की नाही हे त्यांना कसे कळते याचे कोडे काही अजुन पर्यंत उलगडलेले नाही.
आपल्या भारतातसुद्धा दोन प्रकारचे फुलपाखरांचे स्थलांतर बघायला मिळते. पहिल्या प्रकारात एकाच जातीची हजारो फुलपाखरे एकाच दिशेने उडताना दिसतात. यामधे मिल्कवीड आणि व्हाईट्स जातीची फुलापाखरे जास्त असतात. हा उडण्याचा काळ किंवा हंगाम अनिश्चीत असतो. दुसऱ्या प्रकारात हवामानात प्रतिकुल बदल झाल्यामुळे फुलपाखरे दुसरीकडे जातात. या प्रकारात सहसा त्यांची संख्या कमी असते आणि ही डोंगराळ प्रदेशातून खालच्या बाजूस उडतात. अतिथंड हवामान किंवा प्रचंड पाउस हेच याचे मुख्य कारण असते. आज भारतात जवळपास ६० जातीची फुलपाखरे स्थलांतर करतात अशी नोंद आहे. यात प्रामुख्याने कॉमन क्रो, स्ट्राईप्ड टायगर, ब्लु टायगर, डार्क ब्लु टायगर, पी ब्लु, कॉमन अल्बाट्रॉस या जाती आहेत. आज परदेशात फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या वेळी फुलपाखरांचे तज्ञ अक्षरश: ग्लायडर विमान घेउन त्यांचा मागोवा घेतात. पण सध्यातरी आपल्याकडे अश्या सोयीही नाहीत आणि असे लोकही नाहीत. तरीसुद्धा अगदी अलीकडे दक्षिण भारतात यावर जोरात काम सुरू झाले आहे आणि लवकरच त्या अभ्यासाचा, नोंदींचा आपल्या सर्वांना फायदा होइल.
आज भारतात या फुलपाखरांच्या स्थलांतराच्या अभ्यास न झाल्यामुळे त्यांची काही ठोस दिशा, वेळ आणि काळ आपल्याला माहित नाही. त्यामुळे या स्थलांतरचे छायाचित्रण म्हणजे मोठे कठिणच काम आहे. पण जर का तुम्ही हिवाळ्यात जंगलात फिरायला गेलात आणि तुम्हाला यदाकदाचीत ही स्थलांतर करणारी फुलपाखरे दिसली तर मात्र त्यांचे छायाचित्रण करायचा मजा येते. याचे कारण एरवी आपल्याला एखाद दुसरे फुलपाखरू दिसते पण यावेळी मात्र हजारो फुलपाखरे एकाच वेळेस त्या जागी आपल्याकरता उपलब्ध असतात आणि या हजारो उडणाऱ्या, बसलेल्या फुलपाखरांपैकी कोणाचे छायाचित्र काढू ? असाच प्रश्न कायम पडतो. एकाच झाडावर बसलेली अगदी शेकडो फुलपाखरे मी आंबोली, वेळास, फणसाड, येऊर येथे बघीतली आहेत. त्यांच्या अगदी जवळ गेल्यावर त्यातली बरीचशी उडतात पण तरीसुद्धा तुमच्या "फ्रेम"मधे १०/१२ फुलपाखरे तरी हमखास येणारच.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

Thursday, January 01, 2009

या कोषामागे दडलय काय ?
काही किटक त्यांच्या आयुष्यामधे संपुर्ण अवस्थांतर करतात. याचा अर्थ असा की त्यांच्या अयुष्यातील एकंदर जीवन अवस्थांमधली कुठलीही अवस्था दुसऱ्या अवस्थांसारखी नसते. या किटकांची लहान पिल्ले ही त्यांच्या पालकांपेक्षा आकाराने, रंगाने, रूपाने एकदम वेगळी दिसणारी असतात. फुलपाखरांच्या आणि पतंगांच्या बाबतीत असेच घडते. फुलपाखराची मादी अंडी घालते ती अंडी एकदम वेगवेगळ्या आकाराची, रंगाची असतात. त्यानंतर त्यातून बाहेर येणारी अळी ही तर वेगळेच रंग असलेली असते. ही अळी वाढता वाढता पाच वेळा कात टाकते आणि त्यानंतर तीचा वेगळ्याच आकाराचा, रंगाचा कोष होतो. हा कोष मात्र बिलकुल वाढत नाही आणि हालचालही करत नाही. काही दिवसानंतर या कोषातून एक सुंदर, नाजूक पण वेगळ्याच रंगाचे फुलपाखरू बाहेर येते.
असेच हे "टॉनी कोस्टर" फुलपाखरू नुकतेच कोषातून बाहेर येत आहे. याचा रंग त्याच्या काटेरी, लालसर तपकीरी अळीपेक्षा कीतीतरी वेगळा आहे. जरी याचे पंख पुर्ण उलगडलेले नाहीत, सुकलेले नाहीत तरी त्याचा रंग पिवळसर भगवा आहे आणि त्यावर पांढरे, काळे ठिपके आहेत हे स्पष्ट दिसत आहे. साधारणत: महिन्याभरापुर्वी हे एक अतिशय बारके पिवळसर अंड्याच्या स्वरूपात होते. त्यानंतर त्यातून अळी बाहेर आली आणि तीने तीच्या कवचावरच उच्च प्रतीच्या प्रथीनांकरता ताव मारला. या जातीची फुलपाखरे कृष्णकमळाच्या वेलीवर मोठ्या संख्येने अंडी घालतात. बऱ्याच वेळा त्यातून एकाच वेळेस अळ्या बाहेर येतात आणि त्याच पानावर काही काळ रहातात. या वेळेस त्या पानाचा वरचा नाजूक पापुद्रा खाउन ते दिवस काढतात. काही दिवसानंतर मात्र त्या स्वतंत्र, वेगळ्या होऊन नवीन पानावर जातात आणि एकट्या रहातात. ही लालसर काळपट दिसणारी अळी प्रचंड खादाड असते आणि अक्षरश: पानामागून पान आणि फांदीमागून फांदी संपवत जाते.
यांचा कोष मात्र दिसायला अतिशय सुंदर असतो. फांदीवर लटकणारा हा कोष जेमतेम पाउण इंचाएवढा लांब असतो. याचा रंग परत वेगळा आणि फिकट गुलबट, पांढरा असतो आणि त्यावर काळ्या रेघांची नक्षी असते. त्यावर भगवे बारीक ठिपकेसुद्धा असतात. अंदाजे ७/८ दिवस हा कोष वेलीवर उलटा लटकत असतो. ज्या दिवशी फुलपाखरू बाहेर येणार त्याच्या आदल्या दिवशी हा कोष काळपट होतो. त्याचे बाह्याआवरण पारदर्शक होते आणि आतल्या पंखांचा रंग, आणि अवयव स्पष्ट दिसू लागतात.
बदलापुरला मला ह्या फुलपाखराचा संपुर्ण जीवनक्रम एका दिवसात एकाच वेळेस अचानक दिसला. कृष्णकमळाच्या वेलीचा एक मोठा मांडव होता. तिथे एका ठिकाणी कोषातून नुकतेच फुलपाखरू बाहेर आले होते. नंतर आजूबाजूला बारकाईने बघीतले तर काही पानांवर पिवळसर अंड्यांचे पुंजकेच पुंजके मला दिसले. काही पानांवर अर्धी अंडी शाबूत होती तर अर्ध्या अंड्यातून अळ्या नुकत्याच वळवळत बाहेर आल्या होत्या. इतर काही पानांवर वेगवेगळ्या अवस्थांमधील अळ्या, वेगवेगळ्या आकारात होत्या. काही काही अळ्यांनी नुकतीच कात टाकलेली होती आणि त्यांचे चमकदार रंग आणि बाजूला जुनी कातही तशीच दिसत होती. पलीकडे एका फांदीवर ह्या जातीच्या फुलपाखरांची जोडी मिलनावस्थेमधे दिसली. मांडवाच्या खालच्या बाजूला एक मादी आपले पोट वळवून अंडी घालतानासुद्धा दिसत होती. एकाच दिवशी ह्या फुलपाखरांच्या सर्व अवस्था आणि जिवनक्रम एकाच ठिकाणी दिसणे म्हणजे खरोखरच नवलाची गोष्ट होती.
नंतर यातला कोष घरी आणून त्यातून फुलपाखरू बाहेर येतानाचे छायाचित्रण करायाला दिवाळीच्या दिवशी अक्षरश: पहाटे पाचला उठून बसलो. अंदाजे सव्वा सातच्या सुमारास हलकेच तो कोष फाटून ते फुलपाखरू बाहेर आले आणि त्याने पंखांची उघडमीट केली. त्यावेळेस ते पंख ओले आणि आक्रसलेले होते. ज्या क्षणाची मी दोन अडीच तास वाट बघीतली ते फुलपाखरू बाहेर येणे मात्र काही सेकंदातच पार पडले आणि जेमतेम काही छायाचित्रे मिळाली. अर्थातच एका स्थीर कोषातून ते चळवळे फुलपाखरू बाहेर येताना बघणे हा एक अविस्मरणीय अनुभव मला आणि माझ्या कॅमेरालाही होता.
युवराज गुर्जर.

http://www.yuwarajgurjar.com/