मखमली मून मॉथ.
जगातल्या सर्व देखण्या पतंगांची यादी केली तर त्यात आपल्या भारतातल्या मून मॉथ याचा नंबर नक्कीच वराच वरती येईल. दिसायला अतिशय सुंदर असणारा हा पतंग भलामोठा म्हणजे अगदी ५ इंचांएवढा असतो. अतिशय तलम, मखमली पिस्ता रंगाचे हिरवट असे यांचे पंख असतात. त्या पंखांची वरची कडा गडद किरमीजी रंगाची असते तर खालच्या पंखांची टोके एखाद्या शेपटीसारखी लांब आणि वळलेली असतात. पंखांच्या मधे एक पारदर्शक खीडकीसारखे गोलाकार छिद्र भासते. ही नक्षी चंद्राच्या कलेसारखी दिसते म्हणूनच हा "मून" मॉथ. यांचे शरीर जाडजूड, केसाळ आणि पांढरेशुभ्र असते. पाय आणि तोंडाचा भाग गडद किरमीजी रंगाचा असतो. ह्यांच्या स्पृशासुद्धा मोठ्या, कंगव्यासारख्या आणि हिरव्या रंगाच्या असतात. पंखांवरची गुलबट, पिवळसर झाक एकदम मनोहारी भासते.
भारतात सर्वत्र हा पतंग दिसत असला तरी तो सहज मात्र नक्कीच दिसत नाही. पावसाळ्यात आणि पावसानंतरच्या काही दिवसात यांची दिसण्याची शक्यता असते. निशाचर असल्यामुळे हे रात्रीच कार्यरत असतात आणि बऱ्याच वेळेला दिव्यावर आकर्षित झालेले आढळतात. दिवसामात्र झाडांच्या पानामागे हे दडून शांत बसून रहातात. नरापेक्षा आकाराने मोठी असलेली मादी करवंदावर, जांभळाच्या झाडावर जोंधळ्याच्या दाण्याएवढी पांढरट अंडी घालते. या अंड्यांवर तपकीरी, काळसर ठिपके असतात. साधारणत: १२/१४ दिवसानंतर त्यातून हिरवट रंगाच्या अळ्या बाहेर येतात. अतिशय खादाड असणाऱ्या अळ्या ह्या प्रचंड वेगाने खातात आणि तेवढ्याच जबरदस्त वेगाने वाढतात. आजुबाजुची एकदोन पाने वळवून ते आत कोष तयार करतात.
फार पुर्वी फिल्म कॅमेराच्या जमान्यात याची छायाचित्रे मी येऊरच्या जंगलात काढली होती, पन नंतर मात्र मधली काही वर्षे यांनी मला दर्शन दिले नव्हते. या वर्षीच्या सप्टेंबर महिन्यातील गोव्याच्या बटरफ्ल्याय मीटच्या वेळी मात्र याला प्रत्येक दिवशी बघायचा योग आला आणि त्यामुळे त्यांचे व्यवस्थीत छायाचित्रणसुद्धा करता आले. आम्ही गोव्याच्या तांबडी सुर्ला या भागातील जंगलात भटकत असताना आमच्या ग्रुपला एका ठिकाणी हा पतंग एका झाडामागे दडलेला सापडला. त्याचे छायाचित्रण झाल्यावर आम्ही पुढे निघालो. एका झऱ्याच्या काठावर आम्ही विश्रांती घेत होतो. समोरच "बेट"वर आलेल्या मलबार रेवन, क्रुझर, कॉमन जे यांचे छायाचित्रण सुरू होते. एवढ्यात कोणीतरी सांगल आला की तीथे एक पिवळसर, पांढरा वेगळाच दिसणारा किडा आहे आणि त्याने मला त्याच्या मोबाईलच्या कॅमेराने काढलेला त्याचे छायाचित्र दाखवले. मी चक्रावून गेलो, तो कुठलातरी किडा नसुन नुकतेच कोषातून बाहेर आलेले मून मॉथ होते. त्याचे पंखसुद्धा पुर्ण सुकले नव्हती आणि त्यांचा विस्तारसुद्धा झालेला नव्हता.
अर्थातच आम्ही पळत पळत त्या जागेवर पोहोचलो, जमिनीपासून जेमतेम एका फुटाच्या अंतरावर गवताच्या पात्यांच्या आधाराने ते मून मॉथ बसले होते. बाजुलाच त्याच्या , रीकामा, अर्धवट गुंडाळलेला कोष दिसत होता. एखाद्या कापसाच्या बोंडासारखे त्याचे पांढरेशुभ्र शरीर आणि त्यावर पिवळसर, गुलाबी, लाल कडा असलेले पंख अतिशय सुंदर दिसत होते. आम्ही सर्वांनी त्याची झटपट छायाचित्रे काढून घेतली आणि झऱ्यावर परतलो. दर १०/१५ मिनीटांनी मी परत परत त्याच्याकडे जाउन त्याचे निरिक्षण आणि छायाचित्रण करत होतो. त्याची प्रत्येक अवस्था ही अधिकाधिक मनमोहक होती. जवळपास दोन तासांच्या अंतराने त्याचे पंख पुर्ण प्रसरण पावले. तोपर्यंत आम्ही सर्वांनी त्याची शेकड्यानी छायाचित्रे घेतली होती. डोळ्यासमोर त्याचे पंख पुर्ण विस्तार होताना बघणे म्हणजे शब्दात व्यक्त न करण्यासारखे दृश्य होते. जमिनीवर एवढया खालच्या अंतरावर, एवढ्या उठावदार रंगाचा, एवढ्या मोठ्या आकाराचा पतंग असा सहज कसा बसला होता याचेच आम्हाला आश्चर्य वाटत होते. त्यानंतरच्या २/३ दिवसात आम्हाला खुप वेळा वेगवेगळे मून मॉथ दिसले. त्याच्या लालभडक पायांचे, त्याच्या कंगव्यासारख्या हिरव्या स्पृशांचे, त्याच्या वळलेल्या लांबलचक शेपटीचे, त्याच्या पंखांवरील चंद्राच्या कलेप्रमाणे असलेल्या नक्षीचे मी बरेच छायाचित्रण केले. पण अर्थातच त्याचे कोषातून बाहेर येणे आणि पंख विस्ताराचे दर्शन हे कधीही न विसरण्यासारखे दृश्य आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/